بررسی ویژگی های شعر استاد شهریار در گفتگو با شهریارشناس برجسته ایران

عصر آزادی آنلاین؛ گفتگو از شهرام صادق زاده

اشعار سیدمحمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار بدون تاریخ انقضا بوده و زبان شعرها به قدری تازه و به‌روز است که گویی به مقتضای زمان حال سروده شده است، به طوری که اشعارش بیشترین نفوذ را در زندگی مردم ایران داشته و کمتر کسی را به ویژه در منطقه آذربایجان می‌توان یافت که شعری از او به یاد نداشته باشد.

منظومه‌ حیدربابایه سلام استاد شهریار که از شاهکارهای زبان ترکی آذربایجانی است، به بیش از 80 زبان زنده دنیا ترجمه شده و همواره همچون نقل و نبات زینت‌بخش محافل و زندگی مردم منطقه آذربایجان بوده و برای ما افتخاری بس بزرگ محسوب می گردد.

شهریار شناس برجسته ایران، دانشیار و عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز، شاعر و شاگرد استاد شهریار که از نزدیک، معرفت وجودی او را درک کرده است در گفت‌وگو با “عصرآزادی” از نحوه‎ آشنایی‎اش با شهریار ملک سخن ایران و ویژگی‌‎های اشعار او پرداخت.

شایان ذکر است “ابراهیم اقبالی” آشنایی‎ با استاد شهریار را یکی از شانس های بزرگ زندگی خود به واسطه معرفی از طریق پدرش قلمداد می کند، او همان شخصی است که در سال ۶۷، زمانی که استاد شهریار جهان مادی را وداع گفته و سر بر گریبان خاک گذاشت با شعر او که بیت نخست آن “هارا گئتدی او اوره کلرده حکومت سورن انسان وئره ن عاشیق‌لره فرمان” است، در مقبرة‌الشعرای تبریز آرام گرفت.

▪️سرودن یک قطعه شعر باعث اذن استاد شهریار به من شد

پدرم شاعر بود و به زبان ترکی و بیشتر در قالب قوشما شعر می‎سرود، تابستان سال ۶۱ که من سال اول علوم تجربی را به پایان رسانده بودم، پدرم را از سوی جهادسازندگی برای شرکت در مراسم شب شعر روستایی به تبریز دعوت کردند، پدرم که همیشه مشوق من در شعر سرودن بود، مرا نیز با خود به تبریز برد، یکی از برنامه‎های شب شعر روستایی، دیدار با استاد بلامنازع شعر معاصر ایران، زنده یاد شهریار بود، پدرم قبل از عزیمت به منزل استاد، به من توصیه کردند که شعری راجع به این دیدار بسرایم و پیش استاد بخوانم که شعر با این بیت تمام می‎شد: چه سان از بخت خواب آلود خود باور کنم کاینک/ گدایی همچو “اقبالی” به نزد “شهریار” آمد…

همان گونه که از بزرگواری چون استاد شهریار انتظار می‎رفت، استاد مرا مورد تفقد و تشویق قرار داده و اجازه دادند هر وقت که خواستم به خدمت ایشان برسم.

▪️هر قالب را چنان سروده که گویی در عمر خویش به غیر از آن قالب شعر نگفته است

سادگی، شیرینی و آسان گیری در لفظ استاد شهریار آشکار بوده و او اصرار عجیبی بر آوردن کلمات و الفاظ و امثال عامیانه در شعر دارد، این امر با همه محاسنی که دارد، با توجه به قالب و حتی درون مایه‎ شعری وی که اکثرا تغزلی است در برخی موارد، کلام استاد را تا حدی پایین می‎آورد، اما ساختار شعر شهریار و تنوع قالب‎های شعری او از دیگر ویژگی‎هایی است که او را از سایرین متمایز می‎کند زیرا استاد سعی کرده است که با تمامی قالب‎های شناخته شده شعر فارسی، شعر بگوید و الحق که در همه موارد به خوبی و زیبایی از عهده این کار بر آمده است، یعنی هر قالب را چنان سروده است که گویی در عمر خویش به غیر از آن قالب شعر نگفته یا در همه‎ فنون قالب‎‌های شعری ذی فن بوده است.

▪️استاد ثابت کرد که اقتدارش در سرودن قالب نیمایی کمتر از غزل نیست

شهریار علی‌رغم شهرتش به غزل سرایی، قصایدی گفته که به قصاید شیوا و چکامه‎های استوار خاقانی پهلو می‎زنند و قطعاتی دارد که یک دنیا ظرافت و معنی را در ظرف کوچک خویش گنجانده است، مثنوی‎های او پختگی مثنوی شریف را به یاد می‎آورد و در قالب‎های نو از شاعران مهم دوره‌ خود همچون مشیری و سایه، عقب نمانده است، “مسمط جدید” را که میرزاده عشقی و پروین اعتصامی قبل از وی بنیان نهاده بودند، با سرودن “هذیان دل” به اوج خود رساند و با گفتن اشعاری چون “ای وای مادرم” و “پیام به انیشتین” ثابت کرد که اقتدارش در سرودن قالب نیمایی کمتر از غزل نیست.

▪️ذولسانین بودن استاد شهریار باعث خلق شاهکار شعری او شد

شعر “حیدربابایه سلام” استاد شهریار به زبان‌های مختلف ترجمه شده که شعری ساده و در عین حال غنی است و حتی عوام نیز به خوبی آن را حس کرده و صحنه‌های آن را لمس می‌کنند، در واقع ذولسانین (دو زبانه) بودن استاد شهریار باعث شده است تا وی در هر دو زبان فارسی و ترکی شاهکار شعری خلق کرده و شعرهایش نیز به گونه‌ای است که در عصر معاصر هیچ شاعری همانند او نیست و تنها استاد محمد فضولی در قرن دهم هجری چنین جایگاهی را داشت و به سه زبان فارسی، ترکی و عربی شعر می‌سرود.

▪️شهریار نابغه‌ عالم شعر قرن معاصر محسوب می گردد

اشعار استاد شهریار، الهی و معنوی است، زیرا شهریار از دوران کودکی بر اساس خواب و رویاهای صادقه‌اش هدایت شده و از این روست که وی به این مقام رسیده است، از این روست که اشعار استاد برای تمامی افراد جامعه شیرین و قابل درک است لذا استاد شهریار نه تنها در شعر کلاسیک، بلکه در سرودن شعر معاصر نیز بسیار قوی عمل کرده و شعر “ای وای مادرم” با سبک معاصر به گونه‌ای سروده شده است که نظیر آن وجود ندارد بنابراین اشعار استاد شهریار و طبع شعری او به قدری قوی بوده که عشق مجازی، او را به عشق عرفانی می‌رساند و این موضوع در نتیجه‌ پاکدامنی استاد بوده است.

استاد شهریار شاعری اجتماعی بود و از زبان مردم شعر می‌سرود و اکثر مردم نیز ابیاتی از شعر شهریار را در سینه‌های خود محفوظ داشته و به هنگام دلتنگی‌هایشان زمزمه می‌کنند و از این‌روست که استاد شهریار، نابغه‌ عالم شعری در قرن معاصر محسوب می گردد.

▪️اشعار استاد شهریار عوام و خواص را شیفته‌ خود ساخت

زبان شعری استاد شهریار به قدری ساده، روان و غنی بود که حرف دل عامه‌ مردم بوده و واژه‌ها نیز به گونه‌ای هستند که گویی از زبان مردم حکایت شده‌اند که این یک نوع حرکت سمبولیک است لذا اگر یک شاعری عادی بخواهد از واژه‌های عامیانه و ساده شعر بسراید در نتیجه، شعری مبتذل و پیش پا افتاده خواهد سرود اما شهریار به قدری در این جایگاه قوی و استاد بود که با واژه‌های ساده شعرهایی سرود که عوام و خواص را شیفته‌ خود ساخت به طوری که در میان شاعران معاصر تنها “ایرج میرزا” همانند شهریار اشعاری ساده اما در عین حال غنی را سروده است که آن هم تحت تاثیر سعدی بوده و بر سبک سهل ممتنع شعر می سرود و البته اشعار او نیز همچون شهریار مورد تایید عوام و خواص و متخصصان شعر قرار گرفته است.

▪️شهریار خود را در جایگاه شاگردی حافظ قرآن قلمداد می کند

استاد شهریار یک فرد کاملا مذهبی بود و تربیت مذهبی هم داشته و زندگی خود را بر پایه نگرش و جهان بینی مذهبی و اسلامی پایه ریزی کرده است لذا طبیعتاً این منش زندگی در آثار او نیز به بهترین وجه منعکس شده است، شهریار در یک خانواده مذهبی زیسته و خودش می گوید که در خانه ما دو کتاب قرآن و دیوان حافظ وجود داشته و به طور مستمر از دوران کودکی در ارتباط با قرآن و حافظ بوده است، نکته بسیار اساسی موضوع این است که حافظ به عنوان اصلی ترین شاعری که شهریار از او تاثیر پذیرفته است خود حافظ قرآن بوده و قرآن را به طرز اعجاب آوری در اشعار خود منعکس کرده است، حافظ به این اصل معترف است که “هرچه کردم در سایه قرآن بوده است” از این رهگذر، شهریار نیز خود را شاگرد حافظ می داند و می گوید:

“گدای خواجه بودم در غزل خود شهریارم خواند/

چه جای آنکه شیرازم بخواند حافظ ثانی” لذا شهریار از این بیت این را قصد می کند که حافظ مرا شاگرد خود خوانده و من در جایگاه شاگردی این شاعر حافظ قرآن هستم.

▪️جهان بینی مذهبی و اسلامی بارزترین منبع الهام بخش شهریار بود

استاد شهریار را می توان شاعری دانست که جهان بینی مذهبی و اسلامی وی بارزترین منبع الهام آثارش بوده است، از سوی دیگر دوره ای که استاد در جوانی زیسته دوره ای لائیک بوده و دین ستیزی به انحای آشکار و نهان توسط دولت اعمال می شده است، اما تربیت دینی و مانوس بودن وی با قرآن و نغمات قرآنی و نگرش مذهبی اشعار او را با از عمیق ترین ارتباط و علاقه با مذهب خالی نکرد، به عنوان مثال وی شعر “علی ای همای رحمت” را در این دوره سروده است.

ناگفته نماند که در دهه آخر عمر شهریار، گرایش مذهبی و نگرش دینی در زندگی و آثار وی بسیار پررنگتر و برجسته تر می شود، در این برهه اشعار ایشان مشحون از سویه های عرفان مذهبی و اسلامی می شود و زندگی و سلوک ریاضتی و درویش مابانه، زوایای حیات وی را پوشش می دهد به طوری که استاد مراحل عرفان را در این سالها طی می کند.

جالب اینکه علایق مذهبی چنان جان شهریار را گرما بخشیده بود که کتابت قرآن کریم را به خط خود انجام می دهد و این نکته یادآور این اصل است که وی هرگز از قرآن و آموزه های دینی جدا نبوده است.

▪️هرگز عظمت روز تشییع استاد شهریار را فراموش نمی‎کنم

آخرین خاطره‎ من مربوط به وداع با استاد شهریار در بیمارستان امام تبریز می‎شود که خانم رجب‌زاده – که بعدها عروس استاد شدند – و مرحوم اصغر فردی به حق صحبت دیرینه، پرستاری او را به عهده داشتند.

سراسر ایام معاشرت با شهریار برای من خاطره است، اما مرگ تلخ او، خاطره انگیز و یادش بعد از مرگ نیز خاطره‎ای دیگر می‎آفریند، هرگز عظمت روز تشییع استاد شهریار را فراموش نمی‎کنم و آن لحظه با شکوه که دریای ادب فارسی با شعر ترکی در خاک فرو می‎رفت هرگز برای من تکرار نمی‎شود و شعری ترکی با مضمون زیر به این مناسبت سرودم:

هارا گئتدی او اورکلرده حکومت سور‎ن انسان،

وئر‌ن عاشیقلره فرمان،

ائیله ين شاهد عشق ازله جانینی قوربان،

او سينيق قلبیلی شاعیر کی اوزون بير سفر ائتدی

هاراگئتدی هاراگئتدی…

در نهایت استاد شهریار را در مقبره‎الشعرا و در کنار شاعرانی همچون اسدی طوسی و خاقانی شیروانی به خاک سپردند.

?گفتگو از: شهرام صادق زاده