عصر آزادی آنلاین دکتر گلکاریان / روز جمعه این هفته سپهر سیاسی ترکیه شاهد تحولات مهمی خواهد بود. زیرا رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه قرار است فردا نخستین نماز جمعه را در مسجد آیا صوفیا که از زمان آتاترک به موزه تبدیل شده بود، بار دیگر برگزار کند و آنجا را رسماً به عنوان مسجد به جامعه جهانی معرفی نماید. جایی که تا به امروز در فرهنگ و افق گردشگری در نزد گردشگران جهانی جایگاه ویژه ای داشته و به عنوان نمادی از بیطرفی فرهنگی- مذهبی و تعامل و تسامح بین فرهنگهای شرقی و غربی شناخته میشد. ترکیه علیرغم وجود تهدیدات و انتقادات جامعه جهانی، در تبدیل موزه به مسجد آیا صوفیا جدی است و به قول رئیس جمهور آن کشور، تغییر آیا صوفیا از موزه به مسجد مربوط به مسئله داخلی است و هیچ کشوری حق دخالت ندارد. در واقع ترکیه با این اقدام دو هدف عمده را پیش روی دارد. نخست اینکه میخواهد گامی مهم در تغییرات بجای مانده از دوره جمهوریت را برداشته و احتشام دوره عثمانی را به عنوان امپراطوری ترک- اسلام متجلی سازد که حزب عدالت و توسعه طی پروژه 2023 خود برنامه های تحول زایی با پایان یافتن یکصدمین سال جمهوریت در مد نظر دارد و مایل است بار دیگر قدرت عثمانی نوین را در قالب اقتدار فعلی به نمایش بگذارد. دوم اینکه با تکیه بر داشته های خود از نظر استراتژی، مناسبات و روابط خود با کشورهای رقیب جهان غرب بار دیگر نبض جامعه جهانی را نسبت به ترکیه بسنجد. تا به امروز نیز در عرض بیش از یک دهه پیوسته حزب عدالت و توسعه توانسته است با اقدامات غیر قابل انتظار و شوکه آوری اندیشه تحلیل گران و سیاست پیشگان آمریکایی، غربی و حتی برخی از کشورهای عربی را دگرگون سازد. این بار نیز به صراحت پنجه در پنجه غرب می اندازد!
ناظران سیاسی بر این عقیده اند که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه برای منحرف کردن توجه عموم به سوء مدیریت اقتصادی کشور و بی ارزش ساختن نتایج نظرسنجی های شرکتها و موسسات آماری در رابطه با کم شدن محبوبیت وی و همچنین جایگاه حزب عدالت و توسعه دست به این ماجراجویی زده است. زیرا تا به امروز بارها اردوغان تجربه کرده است که اهمیت دادن به غرور ملی و یا برجسته کردن پیشینه تاریخی مردم توانسته است انسجام و وحدت لازم را در برابر دشمنان و مخالفان خود ایجاد کند. از این رو چنین تغییر اساسی در سیاست امروزی ترکیه اجتناب ناپذیر است.
لازم به ذکر است که در ارکان علوم ارتباطات نقش پدیده چتر سیاسی یکی از مسایل مهمی است که میتواند در هر شرایطی کارساز بوده باشد. به نظر می رسد رئیس جمهور ترکیه با بازگرداندن آیا صوفیا به مسجد و برگزاری نماز جمعه آن هم در 24 ژوئیه که مصادف با امضای توافق نامه لوزان است و بر اساس همین توافق نامه مرزهای کنونی ترکیه شکل گرفته اند؛ میخواهد مفهوم جدیدی را پیش روی بگذارد. زیرا در توافق نامه لوزان کشورهای قدرتمند آن زمان بخشهای مهمی از نقشه جغرافیایی امپراطوری عثمانی را از دست ترکیه گرفته و مجبور به شرایط حاضر کرده بودند. گویی اردوغان بدین وسیله می خواهد پیام جامعه ترک را به جهان غرب برساند که اکنون بدون توجه به فشارها، تحریمها، تهدیدات و فشارهای تبلیغاتی، ترکیه مصمم است که هویت پیشین خود را بتدریج باز یابد. آیا موفق خواهد بود و جامعه بین المللی چنین بستری را برای ترکیه در هر شرایطی حاضر خواهد کرد یا نه؛ خود جای بحث و ارزیابی تحولات در روزهای آتی دارد.
آتاترک بعد از پایه گذاری نظام جمهوریت دست به تحولات سرنوشت سازی زد که عمده ترین آنها ایجاد جامعه ای سکولار برای شکوفایی در جهان مدرن بود که بر اساس آن الفبای عثمانی را به لاتین تغییر داد و همچنین با تبدیل کردن آیا صوفیا به موزه توانست پل همگرایی با جهان غرب را ایجاد کند و آشکارا بیان داشت که آیا صوفیا نه کلیسا و نه مسجدی خواهد بود که موجب تنش بین مسلمان و مسیحیان بوده باشد. در واقع آتاترک با این اقدام نمادی از جهان بینی های آینده نگر را به منصه ظهور رساند. اما به نظر میرسد اردوغان با واژگون کردن چشم انداز بنیادی آتاترک، تلاش دارد تا با تغییرات اساسی در باورهای ملی و فرهنگی بار دیگر تبلوری از باورهای مردمی در رابطه با عظمت عثمانی را ریشه سازی کند.
بیش از یک دهه، ترکیه در تلاش بوده تا اصلاحات دموکراتیک را اتخاذ کند و خود را با بقیه اروپا همسو سازد. حتی در این راستا اصلاح قانون اساسی و آغاز مذاکرات رسمی برای ورود به اتحادیه اروپا در سال 2005 از جمله اقداماتی بود که از سوی جامعه جهانی به عنوان تحولات آن کشور در آن زمان مورد توجه عمیق قرار گرفت و چنین گامهایی برای بسیاری از کشورهای مسلمان هم الهام بخش بود.
اما با آغاز موج تحول ساز بهار عربی و تغییر شرایط ژئوپلتیکی در خاورمیانه، انگار ترکیه تمام راههای رفته را بی اساس دانسته و به جای تلاش به منظور رسیدن به آرمان سیاسی خود و نزدیکتر شدن به اروپا، بیش از پیش در تحولات خاورمیانه غرق شد. مسلم است که کش و قوس دادن اتحادیه اروپا در پیوستن ترکیه به جامعه اروپایی و طرح متناوب شروط جدید برای آنکارا موجب شد که آن کشور امید خود به جامعه اروپایی را از دست بدهد. از سوی دیگر فراهم آمدن شرایط سیاسی، اقتصادی و امنیتی جدید برای ترکیه در همجواری با کشورهای همسایه و وجود رقابتهای اجتناب ناپذیر در مدیترانه شرقی، شمال آفریقا، خاورمیانه و قفقاز باعث شد که ترکیه بازخوانی جدیدی از قدرت در موازنه توانمندیهای استراتژیکی خود داشته باشد. از همه مهمتر، ایده های سیاسی بالشخصه اردوغان و حزب متبوعش در راستای پروژه 2023 باعث شد که توجه وسواس گونه ای به شرایط داخلی نیز از سوی دولت کنونی به وجود آید. طبیعتاً رخدادهای به وقوع پیوسته در ترکیه از ماجرای کردها گرفته تا جریان نفوذ گولنیستها در سیستم قضایی، نظامی، انتظامی، اداری و فرهنگی و به نهایت بروز کودتای 15 ژوئیه در سال 2016 بنوبه خود باعث شدند که اردوغان به سرعت شروع به متمرکز کردن کارکردهای دولت و تحکیم قدرت خود با پاکسازی گسترده ای از دولت و به دنبال اصلاح قانون اساسی برای ایجاد سیستم سیاسی متکی بر ریاستی کند. مسائل پیچیده تر دیگری همچون تنشهای داخلی و تحولات به وقوع پیوسته در عراق و بالاخص در سوریه که به طور فزاینده ای سیاست داخلی و خارجی ترکیه را تحت تأثیر قرار داده اند، از دیگر عوامل مهم در این مسیر بشمار میروند.
در شرایط کنونی که همرزمان و هم حزبیهای اردوغان دست به رقابتهای جدی و شکاف انداز در دیوار حزب عدالت و توسعه زده اند و افرادی همچون احمد داوود اوغلو، باباجان توانسته اند بسیاری از دوستان قدیمی اردوغان را به جرگه خود فراخوانده و سعی در ساقط کردن قدرت وی دارند، اردوغان چاره ای جز ماجراجویی تاریخی و برجسته تر کردن شاخصهای تمدن عثمانی و تحریک افکار جامعه ترک ندارد. اقامه نماز در آیا صوفیا، نه تنها پیام ویژه ای به مردم ترک دارد که در عین حال ترجیح به مشروعیت ماندگاری دولت ترکیه در سوریه، عراق و لیبی در ذهنیت جامعه ترکیه را شکل میدهد. زیرا غرور ملی برای هر ملتی بیش از هر چیزی اهمیت دارد و حزب عدالت و توسعه این کارت را به خوبی در طول سالهای گذشته به بازی گرفته و این بار نیز میخواهد به بوته آزمایش بگذارد.
گمان میرود نتیجه مهم از این تصمیم در راستای گذار آرام به یک توافقنامه حاکمیتی است که باعث خواهد شد ترکیه زمینه گفتمان لازم را برای بازگشت به مسیر نوسازی و همسویی با اروپا فراهم کند و مسجد آیا صوفیا شاید از این بابت هم جنبه کارت ژوکر را داشته باشد. زیرا ترکیه نیازمند خروج از دوران انجماد پرونده پیوستن به اروپاست. از همه مهمتر نیاز به پایان دادن بحران دیپلماتیک با آمریکا را دارد. ترکیه جامعه ای است که هنوز پتانسیل های عظیم انسانی را دارد و هیچ کس نمی تواند اهمیت ژئوپلیتیکی آن کشور را با توجه به موقعیت خود در اروپا، آسیا و خاورمیانه نادیده بگیرد. بدیهی است که این کشور به دنبال شکوفایی سیاسی و اقتصادی است. اگر همانطور که تخمین زده شد، ترکیه بخواهد آیا صوفیا را به عنوان کارت بازی بکار ببرد، به یقین در قبال پس زمینه سالهای اخیر، خواهد توانست دیر یا زود موضع سیاسی را در مسیری بهتر سوق دهد.
