گزارش “عصرآزادی” از وضعیت پیشرفت تحقیق و پژوهش در کشور؛ کم توجهی به ساییدگی سنگ زیربنای توسعه!

📌عصرآزادی/ شهرام صادق زاده

از چهار دهه پیش و به منظور گسترش فرهنگ “پژوهش” در جامعه و ارج نهادن به مقام شامخ پژوهشگران، ۲۵ آذر به نام روز پژوهش نامگذاری شده است.

این روز فرصتی است تا مردم و دوستداران علم و پژوهش با یکدیگر به تعامل پرداخته و مردم کشورمان بیشتر در جریان فعالیت‌های پژوهشی انجام شده در بخش‌های گوناگون قرار گیرند.

کشوری که شعارش جدا شدن از اقتصاد نفتی بوده و می‌خواهد بر اساس تولید، توزیع و کاربرد دانش به اقتصادی دانش بنیان دست یابد، بیش از پیش نیازمند توجه به حوزه پژوهش و ورود مراجع تصمیم گیر برای بازنگری در روند فعلی است.

اقتصاد نفتی، ثروت آفرین نیست و آن چیزی که هر کشوری را بر بنایی محکم، استوار نگه می‌دارد دانش، علم و نوآوری نیروی انسانی ملت هاست، از همین رو به منظور صیانت از جایگاه علمی و دست یابی به پژوهش‌های کاربردی برای رهایی از وابستگی به بیگانه، باید تلاش بیشتری برای تحقق سهم پژوهش داشت.

▪️برنامه ریزی فاقد پشتوانه تحقیقاتی، حتماً در اجرا با مشکل مواجه خواهد شد

یکی از عوامل اساسی پیشرفت در کشورهای توسعه یافته، توجه خاص به امر پژوهش است زیرا اصولاً هر نوع پیشرفت و توسعه، ارتباط مستقیمی با تحقیقات علمی دارد و رشد و توسعه کشورهای پیشرفته، در نتیجه سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش است لذا حجم وسیع پژوهش‌های علمی در کشورهای توسعه یافته صنعتی گویای این واقعیت است.

کشورهای پیشرفته صنعتی بخش قابل توجهی از تولید ناخالص ملی را به سرمایه گذاری در امور پژوهشی و تحقیقاتی اختصاص داده‌اند و به گفته کار‌شناسان، این رقم برای کشورهای صنعتی ۵ درصد است، حال آنکه در ایران این رقم حدود نیم درصد است!

پژوهش می‌تواند جلوی بسیاری از دوباره کاری‌ها، اتلاف وقت و بودجه را بگیرد، هر قدر موضوعی بزرگتر و بااهمیت‌تر باشد نیاز به پژوهش برای تصمیم‌گیری درباره اجرای آن بیشتر است لذا این کار، ریسک تصمیم و اجرا را به حداقل می‌رساند.

برای برنامه ریزی بلند مدت نیز نیاز به تحقیقات بیشتر است، در صورتی که برنامه ریزی فاقد پشتوانه تحقیقاتی بوده و به طور همه جانبه پیش از آغاز مورد بررسی قرار نگرفته باشد به یقین در اجرا و عملیاتی شدن با مشکل رو به رو خواهد شد.

از این رو می‌توان گفت پژوهش به ویژه در تصمیم‌گیری‌های کلان نقش عمده‌ای دارد و به همین خاطر است که بسیاری از متخصصان، پژوهش را حلقه مفقوده توسعه یا سنگ زیر بنای توسعه می‌نامند.

▪️مسئولان کشوری باید همیشه تشنه تولیدات پژوهشی دانشگاه‌ها باشند

متخصصان دانشگاهی در گفت‌وگو با “عصرآزادی” مهم‌ترین مشکلات نظام پژوهش را نبود حمایت مالی، تجهیزات و امکانات، بها ندادن به پژوهشگران، کمبود سرانه پژوهشی، ضعف مدیریت صحیح و همه‌جانبه و خوشفکر، سردرگمی مراکز پژوهشی، مشتری محور نبودن پژوهش‌ها، بها ندادن به پژوهش در بخش صنعت، سهم اندک پژوهش از تولید ناخالص ملی و عجین نبودن روند توسعه با پژوهش عنوان کردند که فعالان بخش پژوهش با آن دست به گریبان هستند.

یک پژوهشگر و عضو هیأت علمی تحقیقات نانو مهم‌ترین مشکل پژوهش در کشور را نبود حمایت مالی، تجهیزات و امکانات لازم دانست و گفت: تقریباً می‌توان گفت ما به لحاظ نیروی انسانی در هر حوزه پژوهشی در جایگاه مناسبی قرار داریم ولی مسئله مهم این است که باید به نیروی انسانی محقق و پژوهشگر ارزش و بها داده شود تا زمینه مساعد برای کار وی فراهم گردد لذا به این ترتیب نه تنها از فرار مغز‌ها جلوگیری به‌عمل می‌آید بلکه به پیشرفت علمی و فناوری در کشور نیز کمک‌ می‌شود.

علیمراد رشیدی افزود: ما طبق برنامه 5 ساله می‌بایست سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی را به 3 در صد می‌رساندیم در حالی که نه تنها این اتفاق نیفتاد بلکه شاهد این بودیم که گاهی از سال پیش از آن نیز کمتر شد لذا در تمام دولت‌ها این مسئله وجود داشته و هنوز هم به‌ درستی حل نشده است.

وی اضافه کرد: اگر بودجه مناسبی در اختیار محقق گذاشته شود وی بهتر می‌تواند ایده‌های خلاقانه خود را به‌ منصه‌ ظهور رسانده و نتیجه بهتری عاید کشور گردد.

یک استاد دانشگاه با بیان اینکه متاسفانه پژوهش در کشور ما نهادینه نشده است گفت: مسئولان کشوری باید تشنه تولیدات علمی دانشگاه‌ها باشند چرا که هیچ کشوری بدون پژوهش پیشرفت نمی‌کند و تنها راه موفقیت در ماراتن علمی جهانی و جلوگیری از وابستگی، تحقیق و پژوهش است.

بهرام آذری افزود: امروز در مقطعی قرار داریم که باید به بحث پژوهش در جهت حل مشکلات جامعه توجه جدی شود یعنی باید در دانشگاه ها نیرویی تربیت شود که علاوه بر دانش و پژوهش، توانمندی خلق ثروت هدفمند و مبتنی با نیاز جامعه را کسب کند.

▪️بودجه‌های پژوهشی کشور باید به یک نهاد مشخص و واحد تخصیص یابد

یک پژوهشگر جوان با اشاره به اینکه باید بودجه در نظر گرفته شده برای پژوهش، در اختیار محقق قرار بگیرد گفت: بودجه مربوطه باید واقعی بوده و تمام جنبه های کار در آن دیده شود، یعنی برخی مواقع کسانی که پژوهش را سفارش می دهند در زمینه تامین بودجه از ابتدا سخت­گیری می کنند و هنگام اعطای آن در چند مرحله نیز بدقولی می کنند و به این طریق پژوهشگر دچار مشکلات مختلفی در راه انجام تحقیق خود می شود.

فرهود کوه اسدی افزود: در حال حاضر، بیشتر نیروهای متخصص و پژوهشگر کشور در بخش‌های دولتی فعال هستند و تعداد کمی در بخش‌های خصوصی فعالیت می کنند لذا پژوهشگران بخش خصوصی فقط قسمتی از وقت خود را برای امر تحقیق صرف می کنند و به دلیل تامین نبودن، بیشتر وقت خود را صرف کارهایی می کنند که از درآمد آن بتوانند زندگی خود را بگذرانند.

وی اضافه کرد: اگر بخواهیم در کشور بخش پژوهش به صورت جدی فعال باشد، باید موسسه­ هایی کاملاً خصوصی وجود داشته باشند که پژوهشگران توانمند کشور را به صورت نیروهای ثابت در اختیار گرفته و از توان تحقیقاتی در عرصه های مختلف برخوردار باشند.

کوه اسدی تاکید کرد: در اکثر کشورهای پیشرفته، بودجه‌های پژوهشی به یک نهاد مشخص و واحد داده می شود و این مرکز به تقسیم بندی بودجه به دیگر بخش های فعال در زمینه پژوهش می پردازد و هر سال بر اساس افزایش تورم و دیگر گزینه هایی که بر تعیین بودجه تاثیر می گذارند، میزان بودجه مورد نیاز محاسبه و افزایش پیدا می کند.

وی اظهار کرد: یکی از مشکلات پژوهش‎های دانشگاهی و به ‎ویژه رساله‎های دکتری در ایران این است که معمولاً دانشجویان آن را به رایگان انجام می‎دهند، کار پژوهشی معمولاً بسیار دشوار، طاقت‎فرسا و مستلزم صرف وقت و هزینۀ بسیار است، در شرایطی که پژوهشگر، هیچ حق‎الزحمه‎ای بابت پژوهش خود دریافت نمی‎کند ممکن است فقط به اتمام آن بیندیشد بنابراین این موضوع خواه ناخواه بر کیفیت پژوهش‎ها اثر می‎گذارد!

                                           

▪️هر دانشگاه باید بتواند یک مشکل اجتماعی جامعه را مرتفع سازد

رئیس مرکز پژوهش های شورای شهر تبریز با بیان اینکه پژوهش، پیدا کردن راهکار علمی برای حل مشکل است گفت: در کشور ما برای اینکه پژوهش جایگاه خود را پیدا کند لازم بود تا تدابیری انجام شود که یکی از آنها نامگذاری هفته‌ای با این عنوان بود.

محمدباقر بهشتی با بیان اینکه امروز دانشگاه‌ها را به چهار نسل تقسیم می‌کنند افزود: نسل اول دانشگاه‌ها آموزشی، نسل دوم آموزشی و پژوهشی، نسل سوم  کارآفرین و نسل چهارم دانشگاه‌های جامع محور و بین‌المللی هستند اما در کشور ما دانشگاه‌ها هنوز آموزشی و پژوهشی هستند.

وی با اشاره به  نحوه ایجاد مرکز پژوهش‌ها بیان داشت: این مرکز بازوی علمی شورای شهر محسوب می شود به گونه‌ای که در زمینه‌های مختلف، فعالیت‌های علمی انجام داده و آنها را در اختیار کمیسیون‌های شورا قرار می‌دهد.

استاد دانشگاه تبریز ادامه داد: مرکز پژوهش‌های شورا با انجام یک سری مطالعات موردنیاز سطح شهر، آنها را شناسایی کرده و به پژوهشگران می کند تا آنها نیز پیشنهادهای خود را در قالب پروپوزال ارسال نمایند تا به جمع بندی نائل گردد.

بهشتی اضافه کرد: این مرکز برای همکاری بیشتر دانشگاه‌ها و شهرداری بسترسازی می‌کند به گونه‌ای که در تلاش هستیم دانشگاه‌ها مسئولیت اجتماعی پذیرفته و هر دانشگاه بتواند یک مشکل اجتماعی جامعه را مرتفع سازد.

رئیس مرکز پژوهش‌های شورای شهر تبریز با بیان اینکه در تدوین برنامه پنج ساله تبریز، توانمندی‌های این مرکز به مجموعه مدیریت شهری تبریز ثابت شد گفت: در تاریخ ۱۲۰ ساله شهرداری تبریز هیچ موقع این شهر صاحب برنامه پنج ساله نبود، لذا ابتدا چشم‌انداز بلند مدت تبریز تهیه شد و سپس شهرداری ملزم به تهیه برنامه پنج ساله شهر گردید.

▪️وقتی در خصوص پژوهش صحبت می شود شاید فقط در حد صحبت باشد!

یک استاد دانشگاه نیز از نحوه برخورد با پژوهش ها در سطح کشور انتقاد کرد و گفت: امروز در تصمیم گیری های کشور تحقیق و پژوهش نقش مهمی ندارد به همین خاطر در تصمیم گیری ها تعقل صورت نمی گیرد.

فریدون عزیزی ادامه داد: مسئله مهم این است که در کشورهای در حال پیشرفت، اهمیت پژوهش نهادینه نشده است با این وجود اگر در کشور ما نیز مسئولی در خصوص پژوهش صحبت می نماید شاید فقط در حد صحبت باشد!

وی افزود: هیچ کشوری را نمی توان یافت که بدون پژوهش بتواند کاری را از پیش ببرد با این وجود ما نیز اگر می خواهیم در ماراتن پیشرفت علم جهانی پیروز باشیم تنها راه، تحقیق و پژوهش است.

عزیزی از تحقیق به عنوان یک فرآیند تغییر و کشف نام برد و اضافه کرد: ما با تحقیق می خواهیم به یک دستاورد جدید دست پیدا کنیم و این دستاورد نیز باید به جامعه یاری کند و بتواند موجب تحول جامعه گردد.

وی با بیان اینکه امروز در تصمیم گیری های کشور تحقیق و پژوهش نقش مهمی ندارد به همین خاطر در تصمیم گیری ها تعقل صورت نمی گیرد تاکید کرد: اگر بر اساس خردورزی جمعی هم تصمیم گیری گرفته می شود متاسفانه مبتنی بر تحقیق و پژوهش نیست، زیرا اگر مسئولی فکر می کند که می خواهد کاری انجام دهد باید تحقیق و پژوهش را در اولویت خود قرار دهد وگرنه کشور پیشرفت نخواهد کرد.