آقای معلم! فضولی یا فوضولی!؟
گزارش “عصرآزادی” از اظهارات عجیب دبیر ادبیات فارسی آموزش و پرورش درباره شاعر شهیر آذربایجان و حواشی آن؛
📌عصرآزادی/ شهرام صادق زاده
در جریان پخش زنده کلاس مجازی درس ادبیات مدرسه تلویزیونی ایران از شبکه چهار سیما، اظهارنظر عجیبی به ملامحمد فضولی شاعر پرآوازه آذربایجانی انجام گردید و موجب واکنش اهالی فرهنگ، هنر، ادب و رسانه آذربایجان شد.
ماجرا از این قرار است که فیلمی از تدریس درس ادبیات در شبکه چهار سیما منتشر شد که در جریان آن، دبیر مربوطه که عنوان کارشناس ادبیات فارسی را هم یدک می کشد در جمله ای عجیب و توهین آمیز در خصوص “ملا محمد فضولی” شاعر بزرگ و پرآوازه آذربایجانی گفت: این شاعر، بی خود این اسم را انتخاب نکرده، بلکه او “فضول” اشعار صائب بوده و هر شعری را که صائب تبریزی سروده، او به ترکی نوشته و برگردانده است!
انتشار این کلیپ در فضای مجازی، اهالی شعر و ادب آذربایجان را آزرده خاطر کرد و اعتراضات زیادی به نحوه انتخاب دبیرانی که در مدرسه تلویزیونی ایران تدریس می‌کنند، به وجود آمد و صدا و سیما با انتشار یک بیانیه، بخش آموزشی وزارت آموزش و پرورش را مقصر اصلی ماجرا قلمداد کرد.
علیرغم اینکه روابط عمومی شبکه چهار سیما پس از واکنش دلسوزان فرهنگ و ادب آذربایجان در مورد صحبت های ناصحیح دبیر فارسی درباره شاعر شهیر شیخ محمد فضولی بیانیه ای را منتشر کرد و اعلام نمود این کلاس ها به طور زنده و روزانه روانه آنتن می شوند و اشتباه دبیر ادبیات فارسی مورد تایید رسانه ملی نیست مورد قبول فعالان قرار نگرفت.
▪️چرا باید فردی کم‌مایه و ناآگاه موجب جریحه‌دار شدن احساسات مردم شود؟
کار به جایی رسید که استاندار آذربایجان‌شرقی نیز به هتاکی کارشناس ادبیات رسانه ملی اعتراض کرد و علیرغم سپری نمودن دوران نقاهت در قرنطینه خانگی به دلیل ابتلا به کرونا در نامه خود خطاب به رئیس سازمان صدا و سیما نوشت: باید در نظر گرفت که با وجود دیوان فارسی و عربی حکیم فضولی، به یقین این شاعر توانا از گنجینه‌های معنوی مردم آذربایجان، ایران و عالم اسلام است.
محمدرضا پورمحمدی در ادامه نامه متذکر شد: شایسته نیست هر از گاهی، فرهنگ، ادبیات و رسومات مردم آذربایجان که به فرمایش مقام معظم رهبری، نخبه‌پرور، جریان‌ساز و دارای غیرت دینی بوده و همواره در طول تاریخ در نخستین سنگر دفاع از کیان ایران قرار داشته‌اند، مورد بی‌مهری قرار گیرد لذا این بار نیز فردی کم‌مایه که به دوره و قرون حیات ادیبان بزرگ کشورمان ناآگاه است با اهانت به مقام این شاعر که مورد احترام ویژه آذربایجانیان بوده، موجب جریحه‌دار شدن احساسات مردم ادب دوست این دیار شده است.
وی در پایان مکاتبه خود تاکید کرد: به نمایندگی از مردم آذربایجان، از جنابعالی می‌خواهم با چنین رویه مذموم و افراد مغرض یا ناآگاهی که وحدت اقوام مختلف کشور را نشانه گرفته‌اند، شدیداً برخورد و نتیجه آن به اطلاع مردم شهیدپرور آذربایجان و تُرک زبانان کشور اعلام شود!
▪️باید با کسانی که چنین فردی را برای آموزش فرزندان ما انتخاب کرده‌اند برخورد شود!
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی نیز در نخستین ساعات به این اتفاق واکنش نشان داد و گفت: با اشاره به اقدامات وزارتی برای پاسخگویی به چنین اهانت‌هایی برای ممانعت از تکرار بعدی گفت: دنبال این هستم که کسانی را که در حوزه آموزش و پرورش در وزارتخانه درگیرند، پیدا کنیم و مراتب اعتراض‌مان را به آنها ابلاغ کنیم.
سیدقاسم ناظمی افزود: نباید اجازه دهیم بزرگان‌مان، بدون توجه به زبان و قومیت و با در نظر گرفتن این نکته که همگی در چارچوب فرهنگ بزرگ ایران نفس کشیدند و اثر تولید کردند؛ بی‌‌ادبی و احترامی ببینند.
وی ادامه داد: اگر این فرد از سر جهل چنین توهین‌هایی کرده است که خاطی است و باید با او برخورد کرد، همچنین باید با کسانی که چنین فردی را برای آموزش فرزندان این آب و خاک انتخاب کرده‌اند نیز برخورد شود.
ناظمی تاکید کرد: به من قول داده شد که موضوع از طریق صدا و سیما پیگیری شود و مراتب اعتراض صدا و سیما هم به وزارت آموزش پرورش ارسال خواهد شد.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی که خود دستی بر آتش شعر و ادبیات دارد در پایان خطاب به معترضین و دوستانی که به هر نحوی از این اتفاق مکدر شده‌اند گفت: اعتراض اهالی فرهنگ و هنر در فضای مجازی، اعتراض بِحقی بوده و کسانی که دغدغه فرهنگ ایرانی و آذربایجانی دارند، قابل احترامند ولی به نظر من باید راه ادب را در پیش گرفت.
این مدیر فرهنگی تصریح کرد: همان نقدی که ما به این معلم بی‌سواد داریم، نباید دامن خود ما را بگیرد، لذا باید با ادب و متانت اعتراض خود را اعلام کنیم و حتماً مدیران و سیاستگذاران فرهنگی کشور نگران این حوزه‌ها هستند و قطعاً نمی‌گذارند این بی‌احترامی‌ها ادامه پیدا کند!
▪️دبیر بدبخت هیچ شناختی از شاعران نداشته و از سر نادانی به اظهارنظر پرداخته است!
شاعر و پژوهشگر ادبیات آذربایجان پس از شکست دادن بیماری کرونا طی ۲۰ روز اخیر خوشبختانه بهبود یافته و با کلامی زیبا از اشعار سیدابوالقاسم نباتی، پاسخ اهانت کننده به ساحت حکیم ملا فضولی را داد.
خسرو سرتیپی در این خصوص گفت: هر ملت افتخارات هنری و ادبی زیادی دارد که در نزد سایر ملل جهان از احترام خاصی برخوردار هستند لذا همگان به آن ها ارزش والایی قائل هستند اما نمی دانم ما را چه شده است!
وی افزود: اما از اینکه شنیدم یک شخص که از آن به عنوان دبیر ادبیات نیز یاد می‌شود درباره سرکرده ادبیات آذربایجان – فضولی بزرگ – این گونه به اظهارنظر سخیف و توهین آمیز پرداخته و به شدت متاسف شدم و البته دریافتم که آن بدبخت ظاهراً هیچ شناختی از دو شاعر پرآوازه این دیار همانا صائب تبریزی و ملا محمد فضولی نداشته و از سر نادانی به اظهارنظر پرداخته است.
سرتیپی در پایان با یک بیت شعر زیبا از سیدابوالقاسم نباتی دیگر شاعر بزرگ آذربایجان پاسخ لازم را به آن دبیر ادبیات فارسی داد:
گئت دولان گینان خام سان هله/ پخته اولماغا چوخ سفر گره ک/ مرغ قافله ن همزبان اولوب/ دووره قالخماغا بال و پر گره ک!
▪️اگر هدف این دبیر به اصطلاح ادبیات حتی تمسخر هم نباشد، بازهم غلط و اشتباه است!
شاعر بلند آوازه و دانشیار دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز هم در این خصوص گفت: ملا محمد فضولی شاعر قرن دهم و صائب تبریزی، شاعر قرن یازدهم است و این طبیعی است که صائب از اشعار فضولی تاثیر گرفته است.
ابراهیم اقبالی با بیان اینکه صائب تبریزی تربیت یافته مکتب فضولی است ادامه داد: صائب در اشعار خود از ۱۸ غزل ترکی فضولی استفاده کرده است و در واقع این اشتباهی که صورت گرفته، به این معنی است که ما بگوییم حافظ از اشعار شهریار تاثیر گرفته است در حالی که کاملاً واضح و مبرهن است که این‌طور نیست!
وی افزود: صائب تقریباً ۳۷ سال بعد از فوت فضولی متولد شده است و این یک موضوع تاریخی است و چیزی نیست که به صورت شخصی تحلیل کرد، لذا موضوع مطروحه از پایه و اساس غلط است، چرا که در علم منطق بحثی است که اگر ماده فاسد باشد، هر نتیجه‌گیری از این ماده نیز فاسد خواهد بود، لذا اگر هدف این دبیر ادبیات حتی تمسخر هم نباشد، بازهم غلط و اشتباه است!
اقبالی در خصوص نبوغ و قدرت ملا محمد فضولی در شعرسرایی نیز اضافه کرد: فضولی از جمله شاعران بی‌نظیر و بی بدیلی بود که صاحب لقب ذو السنة (یعنی صاحب سه زبان) بود که سه دیوان به زبان های ترکی، عربی و فارسی دارد و قدرت تخیل بسیار قوی و تسلط بسیاری بر روی واژه‌ها داشت که ما به این قبیل شعرا، جریان‌ساز می‌گوییم.
استاد ادبیات دانشگاه تبریز متذکر شد: نبوغ فضولی به اندازه‌ای بود که شاعری مانند صائب تبریزی تحت تأثیر اشعار او قرار گرفته و می‌توان گفت که صائب اولین شاگرد برجسته مکتب حکیم محمد فضولی است.
اقبالی تاکید کرد: در دیوان ترکی فضولی، پس از قصائد که شامل ۴۸ قصیده است بخش غزلیات می‌آید که شامل ۴۱۰ غزل بسیار زیبای عرفانی و فلسفی بوده و اغلب آنها ۷ بیت هستند که به ندرت به غزل‌های ۶ و ۸ بیتی بر می‌خوریم و پس از غزل‌ها، ۳۳ قطعه، یک ترکیب بند، ساقی‌نامه، مثنوی، یک مسبّع، یک مسدّس، یک ملمع، ۱۳ دوبیتی و ۱۰۵ رباعی در دیوانش آمده است.
▪️در تاریخ شعر عثمانی، فضولی را نخستین شاعر از چهار شاعر بزرگ جهان می‌دانند!
محمد بن سلیمان فضولی، که به بغدادی نیز شهرت دارد یکی از شاعران صوفی‌مسلک و سرشناس تُرک در سده دهم قمری و از اندیشمندان شیعی است.
او در عراق و در زمان سلطنت آق قویونلوها به دنیا آمده، مدتی در بغداد اقامت داشته و بیشتر زندگی خود را در کربلا گذرانده است، از این رو سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده و او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند.
وی آثار فراوانی مانند کلیات اشعار ترکی، فارسی و عربی، حدیقة السعداء و مطلع الاعتقاد نگاشته و از آثارش برمی‌آید که با علوم مرسوم زمانش مانند فقه، منطق، فلسفه، حدیث، تفسیر، کلام، ریاضی و طب آشنا بوده و در برخی تخصص داشته است.
فضولی به علت تولد یا سکونت در بغداد، به بغدادی و به سبب تخلص شعری‌اش که فضولی بود به فضولی شهرت یافت لذا در زبان عربی، واژه فُضول به معنای آراسته شدن به فضیلت و فرزانگی آمده و در کاربرد دیگری، جمع فضل به معنای زیاد و بیشتر است؛ به عکس معنای عامیانه و طنزآمیز متداول در فارسی که به شخص مفتش، بی‌ادب و دخالت کننده فضول گفته می‌شود، از این رو واژه فضولی، که تخلص این شاعر است به معنای شخص فرزانه و بافضیلت است.
در تاریخ شعر عثمانی، فضولی را نخستین شاعر از چهار شاعر بزرگ می‌دانند که در ادبیات قدیم عثمانی، دارای جایگاه ادبی والایی است، همچنین او تعدادی از پادشاهان و وزیران، از جمله شاه اسماعیل صفوی، سلطان سلیمان قانونی و وزیرش، ابراهیم پاشا را مدح گفته است.
او بین سال‌های ۹۶۳ تا ۹۷۰ هجری قمری درگذشت و در کربلا، نزدیک حرم امام حسین(ع) دفن گردید اما آرامگاه وی برای توسعه خیابان اطراف حرم تخریب شده و امروزه تنها سنگ قبری از او به یادگار مانده است.
