منظم ترین و وسیع ترین سازمان حکومتی تاریخ ایران چگونه در تبریز شکل گرفت
استاد زنده‌یاد سید جعفر شهیدی در مقاله‌ی علمی خود با عنوان سبک آثار فارسی خواجه رشیدالدین به این نکته‌ی ظریف اشاره دارد که همه‌ی نامه ها، نصایح و آثار این مرد بزرگ تاریخ اقتباس از آیات قران و درج امثال و اشعار فارسی و عربی است.و تاکید وی بر این امر که 《دبیران را به اندازه‌ی توانایی رعایت کن》 اوج علاقه‌ی وی به معلمان و دبیران و نویسندگان است. استاد مجتبی مینوی در تحقیقات خود می‌آورد که در شهرک ربع رشیدی تبریز زبان های هندویی، ترکی،مغولی،تبتی، پارسی و عربی رایج بوده و رشیدالدین برای ترجمه کتب چینی نیز از چند مترجم بهره برده است و استاد مجتبی مینوی تاکید میکند که عده‌ای در تبریز کلمه‌چی یا مترجم به زبان ما بودند یعنی کسانی که گقته‌ی دیگری را به زبان دیگری بگوید.
شادروان دکتر غلامحسین یوسفی نیز در این کنگره با مقاله‌ای علمی تحت عنوان انعکاس اوضاع اجتماعی در آثار رشیدالدین فضل‌الله به تبریز آمده بود، بیان داشت ساختن کاروانسراها باراندازها بر هر دروازه تبریز باشکوه، برای رفاه حال تجار، پیش بينی افزایش جمعیت تبریز در سال های بعد و احتیاج به عمارات دوسه طبقه، ساختن غازانیه در غرب تبریز، اوردن هرنوع درخت میوه و حبوبات از همه ممالک به تبریز و کاشتن و به ثمر رساندن آن‌ها ، حکایت از اهتمام رشید الدین و غازان خان به عمران و ابادانی تبریز و ساختن یک شهر باشکوه اسلامی-جهانی بود.
این یادداشت را با جملاتی از زنده یاد دکتر منوچهر مرتضوی استاد مسلم دانشگاه تبریز با عنوان تبریز در روزگار خواجه رشید الدین به پایان می‌بریم؛
آنجا که این استاد عزیز سفرکرده در تحقیقات گسترده خود درباره‌ی ایلخانیان و خواجه رشیدالدین فضل الله نوشت؛
بی هیچ تردیدی رشیدالدین فضل الله موثر ترین و بزرگوار ترین شخصیت در بین این بزرگان است که در روزگار دو ایلخان بزرگ یعنی غازان و الجایتو از مقر صدارت و وزارت خویش، یعنی دارالسلطنه تبریز، با سیاست و حکمتی بی‌نظیر امور دولت پهناور ایلخانی را اداره می‌کرد و در ضمن رهبری مدبرانه حکومتی بزرگ، که با مشکلاتی مهم از قبیل تنظیم و اجرای قوانین جهانبانی و توسعه متصرفات و فرونشاندن آتش آشوب ها و سرکشی ها در مرز های دوردست و مقابله دائم با دشمنانی قوی پنجه چون ملوک مصر و شام روبرو بود، لحظه ای از انشا و ابداع آثار خیر و تقویت و حمایت علوم و فنون و صنایع و حرفه ها و تربیت اهل علم و صنعت نمی‌آسود و بخش بزرگی از عظمت تبریز پایتخت ایلخانی و رونق آن شهر را باید مولود همت و کوشش و ناشی از برکات وی بدانیم.
با این وصف در مجد و عظمت تبریز ۷۰۰ سال پیش که با ربع رشیدی و دانشمندان و وزیران خرد ورز با شهر غازانیه در غرب و رشیدیه در شرق و ارک علیشاه در مرکز ،شهره عالم بود و مشهورتر از امروز ، علم و ابادانی و شکوه ان اقصی نقاط عالم را گرفته بود ولی افسوس از ان تمدن منحصر بفرد نمادی و موسسه ای و دانشگاهی برای نسل ما به یاد گار نمانده است تا فرزندان ایران که برای کار و علم اموزی امروز به غرب می روند بدانند که روزگاری تبریز کهن محل جذب نخبگان عالم بود.با این وصف در کتابخانه شخصی دوست دانشمندم دکتر صمد اسمعیل زاده پزشک و محقق ساعت ها به گفتگو نشستیم که برای یادمان های باشکوه خواجه رشید الدین فضل‌الله همدانی امروزه باید چه تدابیری اندیشیده شود.
و وظایف متولیان فرهنگی و علمی و همینطور دین ما فرزندان امروز تبریز برای شناساندن و الگو گیری از ان همه مجد و شکوه یادگارهای مردان بزرگ گذشته مان چیست.
✍🏻محمد فرج‌پور باسمنجی
