از محلات منتهی به بازارچه دوه چی تبریز/تا جولان سیاست ایران عصر قاجار در اروپا و آسیا
عصرآزادی آنلاین/ محمد فرج پور باسمنجی
︎از کارمندی کنسولگری انگلستان در تبریز تا سفیری کبیر ایران در بمبئی، لندن و پاریس
■در عید قربان،یوسف مستشار الدوله را آذربایجان برای آزادی و حکمرانی قانون،قربانی ملت کرد.
■در عید قربان امسال نیز مردم آذربایجان، پزشکیان را برای خادمیت ملت ایران به آوردگاه آورده اند.
■نحله های فکری مستشارالدوله ۱۵۰سال پیش با پزشکیان امروزبرای ایرانی آباد و آزاد شباهت و همخوانی زیادی دارد.
- قانونمندی ،ارج نخبگان،مشارکت اقوام ، توسعه پایدار،باز سازی اعتبار تمدنی و ایران آزاد، آرمان همیشگی فرزندان تبریز
- ●●●●●●●●●●●●●●
میرزا یوسف مستشار الدوله تبریزی(۱۱۹۵-۱۲۷۴ه.ش تبریز) فرزند میرزا کاظم از بازرگانان خوشنام بازار تاریخی تبریز و از نام آوران و بزرگان سیاسی ایران در دورهٔ ی قاجار است.در تبریز به آموختن زبان های عربی،انگلیسی و فرانسه پرداخت و به کسوت کارمندی کنسولگری انگلستان در تبریز در آمد و سال ها اصول سیاست را با نشست و بر خاست با بزرگان و تجار خارجی یاد گرفت و به وزارت خارجه دعوت شد و در تنظیم و طراحی امور و روابط ایران با روسیه و اروپا و عثمانی کار ساز شد.وی ۱۵ سال به عنوان کار دار ،سر کنسول و سفیر ایران در پترزبورگ، بمبئی، باکو-تفلیس-لندن و پاریس خدمت کرد و در اسناد وزارت خارجه از وی به عنوان ارشدترین دیپلمات با هوش ایران در دوره ۵۰ ساله عهد ناصری یاد می شود.از دلایل مهمی که وی را در سیاست وقت ایران نام آور کرد عشق میرزا یوسف در یادگیری ،مطالعه،تحقیق و تتبع در علم سیاست بین الملل بود.
وی ۲۰ سال شهرها و محافل سیاسی آسیا و اروپا را از نزدیک مشاهده کرده و با تسلط به ۴ زبان ترکی عثمانی،روسی ،فرانسه و انگلیسی و ارتباط با دیپلمات هاو انجام کار های کنسولی و سفارتی سرآمد و پخته و آبدیده امور سیاسی روز جهان گشته و در برخی از اسناد وزارت خارجه از تصمیم سازی و یکه تازی وی در سیاست وقت ایران در بین دولت های بزرگ آن دوره حکایت دارد.
رساله مشهور (رمز یوسفی)، ورساله (یک کلمه)از آثار قابل توجهی است که میرزا یوسف نوشته و سال ها در محافل علمی و سیاسی تدریس و مورد عنایت محققان و دوستداران عرصه سیاست قرار گرفته است. تحقیقات مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی با عنوان کتاب( یک کلمه )ای که ایران را تکان داد با ستودن ایده های علمی و فکری میرزا یوسف خان از علاقه ایشان به ترقی خواهی ، تجدد خواهی، قانون خواهی،و اجرای قانون عدالت خانه های ایران و … حکایت دارد. آثار و نوشته ها و سخنرانی های وی در اگاهی مردم ایران موثر بوده و بعدها در دوره مشروطه، راه و روش سیاسی او در آزاد اندیشی و وطن دوستی با تمجید مشروطه خواهان مواجه شده و در بررسی علل شکل گیری مشروطه، ایده های میرزا یوسف را بسیار تاثیر گذار می دانند و تاثیر افکار وی در بنیان گذاران مرکز غیبی تبریز نیز گواه این مطلب است.
مقالات وی در روزنامه های وقت تهران و تبریز منجمله در روزنامه عدلیه بر تلاش خستگی ناپذیر ایشان در وضع قانون و اجرای محاکم عدالت و مبارزه با رشوه خواری و تاکید بر بصیرت و اگاهی مردم و حقوق عامه دارد .او به ناصر الدین شاه پیشنهاد کرد که هیات وزرا را تشکیل دهد، امور اداری،مالی و سیاسی کشور را با اصول و رویه های دول پیشرفته اداره کند و در لایحه پیشنهادی تشکیل هیات وزرا، مکتوب و مستندی را تدوین کرد که در آن اولین بار بر یگانگی دولت و ملت باحفظ وظایف و حقوق طرفین بر یکدیگر،تفکیک قوا،حفظ جان و مال و ناموس مردم،آزادی مذهب و فعالیت های سیاسی و حق بر پایی تجمعات سیاسی و مطالبات عمومی به چشم می خورد. حتی شگفتی وی به عنوان سفیر ایران ۱۶۰سال پیش ایران در فرانسه از فعالیت ۶۰۰ کتابفروشی و ۱۰۰چاپخانه در پاریس منجربه ارائه تز آزادی مطبعه ها در تهران و تبریز و دایر کردن کتابفروشی ها شد .
چندی پیش در تحقیق مبانی اندیشه قانون گرایی که در گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاهی تهران انجام شد به این نتیجه رسیدند که ایده ها و نظرات صائب میرزا یوسف در تدوین و اجرای قانون های مترقی با لحاظ وضع وقت ایران در دوره ناصری عمق تسلط و آگاهی ایشان را آشکار می کند که برخی از ایده ها و مکتوبات وی از قوانین غربی پیروی نمی کرد و تلفیقی از باورهای اعتقادی و اجتماعی ایران را نیز شامل می شد. و حتی تسلط ایشان به احادیث و آیات قرآن عظیم و توجه به واجبات دینی نیز قابل مشاهده است. میرزا یوسف همچنین از منادیان محدویت اختیارات مطلقه شاه قاجار بود و پیشنهاد تشکیل هیات وزیران و بعدها مشاوره با مظفر الدین شاه برای تاسیس مجلس شورای ملی دغدغه های این سیاستمدار آگاه را برای پیشرفت دمو کراسی و قانون گرایی و آزاد اندیشی هویدا می‌سازد.
که با بی میلی و رد شاهان قاجار مواجه می شد طوری که نوشته ها و مخالفت های آشکار میرزا یوسف با مظفر الدین شاه موجب خشم شاه قرار گرفت و حضور میرزا یوسف در تهران و تبریز که قطب کانون های سیاست و اقتصاد ایران بود منع گردید و تبعید میرزا یوسف در حین پختگی به قزوین و حصر و زندان وی در مرگ مرد سیاست ایران بی تاثیر نبود.در بررسی آثار وی توجه به بعد توسعه و اشاعه حرف و فنون و صنعتی شدن کشور نیز برجسته می نماید .
وی با نگارش (کتاب بنفش)و انتشار آن در عصر قاجار ضرورت راه اندازی خطوط ریلی، کشتیرانی و توسعه راه های مواصلاتی به بنادر کشور های همسایه را نیز گوشزد و این ایده ها گواه سوز فرزند تبریز در توسعه ایران قاجار بود.
وی در کتاب بنفش،با طرح نقش راه ها و جاده ها و قطار و ماشین و کشتی در جابجایی کالا و مسافر و توسعه همه جانبه ،نظراتی که نشان از آینده شناسی وی دارد و ناصر الدین شاه را تشویق می کرد که به انشا و ایجاد و راه اندازی ابزار های پیشرفته و بانکداری روی آورد و حتی برای صیقلی و همواری این امور مذاکره وی با روحانیون وقت نتیجه داد و وی علما را به کشیدن خط ریلی از تهران به مشهد برای ایاب و ذهاب زایران امام رضا مجاب کردو فتوایی را برای لزوم کشیدن راه آهن به خراسان از آنها گرفت که بعدها ناصر الدین شاه با استناد به همان فتوی_ ماشین دودی تهران-شاه عبدالعظیم را راه انداخت که داستان های زیادی دارد.
مطالعه پایان نامه ها و اسناد وآرشیو وزارت خارجه واز همه مهم تر افکار و اندیشه و آثار مکتوب میرزا یوسف نشان می دهد که وی با حس وطن دوستی و نشست و برخاست با بزرگان وقت سیاست و امور مالیه دول پیشرفته و کارگزاری در شهرهای مهم آسیا و اروپا و تلفیق تجارب و اندوخته ها و مطالعات و تحقیقات خود به دنبال توسعه ایران در ۱۵۰سال پیش ایران بود که واکاوی آنها سال ها است که در گروه های علمی و اکادمیک دانشگاه ها صورت می گیرد.
میرزا یوسف معتقد بود که ایران فقط با استقرار و حاکمیت قانون و برابری رعایا و حکام و طبقات مردم و اجرای عدالت و دادگستری عمومی به حکمرانی خوب می رسد.وی اعتقاد راسخ داشت.
«تمامی مردم ایران اعم از زن و مرد و شاه و گدا باید در مقابل قانون مساوی باشند»!
در واقع کتاب موسوم به 《قانون》ابن نابغه سیاستمدار تبریزی ترجمه ای از مقدمه قانون اساسی فرانسه و یا اعلامیه حقوق بشر بوده است که وی توسعه ایران را فقط در یک کلمه یعنی «قانون» می داند. که هنوز هم ورد همگان است.به قول آدمیت، او در ایران اولین کسی است که در «یک کلمه» می گفت:
«منشاء قدرت اراده مردم است».و بعدها بنیانگذار انقلاب اسلامی هم گفت:میزان رای مردم است.
نامه وی به مظفرالدّين ميرزای وليعهد در تبریز هم حکایت شنیدنی دارد. میرزا یوسف با انتقاد از حكومت استبدادى، اصلاحات مملكتى و ايجاد حكومت قانون و برقرارى آزادى و مساوات را راه نجات ایران قلمداد می کند و می نویسد.
«اگر زمامداران ايران خود درصدد تأسيس مجلس مقنّنه برنيايند، سير حوادث تاريخ آن را بر ایران تحميل خواهد كرد».که بعدها هم این پیش بینی او تحقق یافت.
اقدامات،کتب،اظهارات و مقالات این فررند آگاه زمانه تبریز برای حکام نادان وقت قابل تحمل نبود و دستگیری و تبعید وی به زندان قزوین و آزار و اذیت روحی ،جسمی و روانی و دادن انواع شکنجه ها، را در پی داشت، طوری که جلادان کتاب قانون را بر سرش می کوفتند…!
حاج سیاح که خود در این زمان در حبس بوده و مستشارالدوله را که هشتاد سال داشته دیده و در مورد حال و روز او می نویسد:
«با وجود اینکه مستشارالدوله مریض بود به گردنش زنجیری افکنده و به پایش خلیلی زده پر واضح است که آن روزها در آن برهوت جهل، کتاب «یک کلمه» مستشارالدوله هیچ پژواکی در خور، در ارباب قدرت و در مردم ایجاد نکرد اما این گناهِ او نبود، امثال او در واقع، صلیبِ عقب ماندگی مردم و میهنِ خود را به دوش می کشید.
در زمان مرگ، نویسنده «یک کلمه» که شهرت ملی داشت و از منادیان اصلاحات و آزادی ملت بود و معروف اهل اندیشه و جراید و مطبوعات و محافل وقت سیاسی وقت، چنان بی صاحب مانده بود که تنها معدودی از حمالان شهر جنازه اش را به قبرستان معروف قبر آقا در جنوب تهران حمل کردند و دفنش کردند.
زمانِ به زندان بردنش مصادف با عید قربان بود و دخترش در حاشیه کتاب «یک کلمه» چاپ تبریز چه زیبا نوشت:
«به تاریخ 1308ماه ذی حجه در روز عید اضحی وقت غروب به جهت وطن پرستی بدستور حاکمان مستبد و ماموران دولتی متهم نموده محکومش ساختند….رسم است در عید به ملت ایران قربان دادیم».به قول استاد مرادی مراغه ای 《در واقع این فرزند برجسته آذربایجان در ظلمات استبداد، قربانیِ جهلِ مردم ایران شد تا بلکه بیدار گردند و اسب چموش و وحشیِِ قدرت را به قفس قانون سوق دهند.》
اما مقایسه او با سلف صالح اش، دکتر مسعود پزشکیان نیز به زعم نویسنده این یادداشت ،مقایسه بی مناسبی نیست .
پزشکیان که بعد از یک ونیم قرن از فقدان میرزا یوسف مستشار الدوله، با ساز و کارهای جدید و مقتضیات زمانی باکوله باری از تجربه و اندیشه به کارزار ملی آمده و آستین هایش را صادقانه برای خدمت به خلق خود بالا زده همچون میرزا یوسف معتقد است :که راه توسعه ایران از حاکمیت قانون و اراده ملت و اجتماع نخبگان و متخصصان و کار بلدان می گذرد.
سهامدار کردن اقوام و ملیت های مختلف ساکن در جغرافیای سیاسی و فرهنگی ایران در تصمیم گیری های منطقه ای و ملی،توسعه متوازن ایران و تقسیم اعتبارات و سرمایه گذاری ها بر اساس پتانسیل و آمایش سرزمین ،کم رنگ کردن سیاست‌های گریز از مرکز،توجه به خرده فرهنگ ها و ظرفیت های محلی،گسترش تعاملات ملی و منطقه ای و بین المللي ، کاستن از تنش های سیاسی در داخل و خارج،گسترش روابط با جهان خارج و همسایگان و توجه به ساماندهی اقتصاد و معیشت مردم از اهداف و نحله های فکری اوست.
پزشکیان معتقد است که حفظ منافع ملی در کنار نگاه مثبت به دیگران و حد و قد خود را شناختن و با پشتوانه ملت به پیش تاختن و رفع تبعیض ها و تحریم ها و اعمال قانون یکسان برای تمام اقوام و مذاهب در ایران و امکان رشد نخبگان، بدون محدودیت‌های قومی و فرهنگی و مذهبی برای نقش آفرینی همه و همه می تواند مشارکت عمومی را برای آبادانی ایران همراه آورد و قدم های مثبتی برای حرکت به حکمرانی خوب در هزاره سوم ،عصر دانایی و ارتباطات و هوشمند سازی جهان به نفع ملتی برداشته شود که لایق ترقی و توسعه و زندگی آبرومندانه وشرافتمندانه اند. و در این وهله کارشناسان و حکیمان را برای حکمرانی خوب ترجیح خواهند دادو مردم آذربایجان نیز ،در این بزنگاه حساس همچون نقش ممتاز تاریخی خود در روزهای که ملت دست یاری به سرآمدان آن دوخته ، پزشکیان را برای خادمیت ملت ایران و سربلندی و ترقی آن در وانفسای مشکلات عدیده برای گشودن بخشی از گره های تنیده داخلی و خارجی به آوردگاه و میدان خدمت آورده است و وثوق و حمایت عمومی آحاد ملت بزرگ ایران از این پروفسور آبدیده و کارکشته و پاکدست و کاردان می‌تواند راه توسعه و پیشرفت بطئی ایران کنونی را بیش از گذشته برای گام نهادن در توسعه پایدار و جهانی و بازسازی اعتبار تمدنی و باشکوه گذشته خود بیش از پیش هموار نماید.
■مکه المکرمه
قربانگاه،منا
