یادداشت/ به مناسبت روز بزرگداشت صائب تبریزی
شاعری با اندیشه‌های لطیف و ایده‌های ظریف
عصرآزادی آنلاین/ سرویس فرهنگی – محمدرضا نوذریان
میرزا محمدعلی صائب تبریزی، شاعر سده یازدهم هجری، چهره‌ای نام‌آشنا در عرصه ادب فارسی است. او گرچه در بیت پایانی غزل شماره 5566 اظهار کرده «ز خاک پاک تبریزست صائب مولد پاکم / از آن با عشقباز شمس تبریزی سخن دارم» لکن به موجب اطلاعات مندرج در مقدمه دیوان اشعار صائب تبریزی (انتشارات نشر علم، 1383)، برخی، زادگاه وی را تبریز و گروهی، اصفهان دانسته‌اند. طبق همان مقدمه، صائب به برخی شهرهای تاریخی ایران مانند اردبیل، یزد و قزوین و نیز خارج از کشور از جمله هندوستان، کابل و هرات سفر کرد و تجربه‌ها اندوخت و نهایتاً در اصفهان دفن شد.
این مرد باریک‌اندیش با سرودن هزاران بیت شعر، غالباً در قالب غزل در تکامل سبک هندی، نقش‌آفرینی کرد. سبک هندی از سبک‌های شعر فارسی است که تقریباً از سده نهم آغاز و حدوداً تا قرن سیزدهم هجری ادامه یافت و تعبیرات، تشبیهات و کنایات ظریف و ترکیبات و معانی دشوار از ویژگی‌های آن به شمار می‌روند.
در پرداختن به شعر صائب که شاه عباس دوم صفوی، مقام ملک‌الشعرایی به او داد قبل از هر چیز، نازکی خیال، لطافت اندیشه و مضمون‌سازی‌های باریک شاعر به چشم می‌آیند. میرزا برای غنابخشی به سروده‌هایش، به مفاهیم قرآنی هم نظر داشته است. برای نمونه، این بیت او «بی‌کس نواز باش که هر طفل بی‌پدر / در منزلت، به عیسی مریم برابر است» را در توصیه به دستگیری از ایتام، می‌توان اشاره به مضمون آیه‌های 14 و 15 سوره مبارک بلد «أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ» و آیه 9 سوره مبارک ضحی « فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ» دانست.
از نظر فنی تعداد قابل توجهی از ابیات غزلیات صائب استقلال معنایی دارند به گونه‌ای که گاهی در یک غزل از چندین موضوع سخن گفته و «اسلوب معادله» را به کار برده است. در این آرایه، شاعر، موضوع و مثالش را به طور جداگانه و طوری در یک مصراع مستقل جای می‌دهد که امکان جابه‌جایی دو مصراع بدون برهم زدن استقلال دستوری هرکدام وجود داشته باشد و پیشینه بهره‌گیری از آن به بزرگانی چون سعدی برمی‌گردد و پرداختن صائب به این گونه آرایه‌ها ابعادی از توانمندی وی را در عالم شعر می‌نمایاند.
در بررسی اثرگذاری صائب در جامعه ایرانی، رواج ابیاتی از سروده‌های او در گفتارها و نوشتارها مانند بیت «اظهار عجز نزد ستم‌پیشه، ابلهی است / اشک کباب موجب طغیان آتش است» را می‌توان از جمله ادله استقبال عمومی از آفرینش‌های ادبی او دانست. میرزا علاوه بر اشعار فارسی، چندین غزل، به ترکی آذربایجانی نیز به یادگار گذاشته است.
برگرفته از کتاب «از فروردین تا فروردین»،
@cheshmandaza
