موسیقی “موغام” هویت آذربایجانی‌هاست

عصرآزادی آنلاین/ شهرام صادق زاده

موسیقی Muğam موغام یا موقام یکی از کهن‌ترین و اصیل‌ ترین انواع موسیقی در فرهنگ آذربایجانی‌هاست که ریشه‌ آن به دوره‌های پیش از اسلام بازمی‌گردد، موغام به‌ عنوان یک نظام موسیقایی سنتی، نه‌ تنها در آذربایجان بلکه در دیگر مناطق قفقاز و خاورمیانه نیز شناخته شده و در طول تاریخ تحت تأثیر فرهنگ‌های مختلف قرار گرفته و به‌ مرور زمان تکامل یافته است.
پنجمین جشنواره سراسری موسیقی موغام به همت شهرداری تبریز از ۲۳ فروردین ۱۴۰۴ آغاز شد و ۲۸ فروردین مراسم اختتامیه آن با معرفی ۵۵ اثر منتخب در گروه‌های سنی مختلف و پیشکسوتان به کار خود پایان داد که در نوع خود جالب توجه بود.
خوشبختانه استقبال از این جشنواره به حدی بود که طبق آمارهای منتشر شده، نزدیک به ۱۰ هزار نفر از شهروندان فرهنگ‌دوست و هنردوست آذربایجانی به تماشای اجراهای پنجمین جشنواره سراسری موسیقی موغام نشستند.
نکته جالب توجه اینکه، احوالات هفته گذشته نشان داد که شهروندان آذربایجانی برخلاف تنگ نظری‌های جریان‌های تندرو و مخالف عرصه موسیقی، رغبت وصف‌ ناپذیری برای حمایت و تماشای موسیقی فولکولور خود داشته و آنچه که گاهاً در دولت های قبل در قالب مخالفت هایی در مورد برگزاری کنسرت ها و رویدادهای موسیقیایی در شهرهای آذربایجان اعمال می شد کاملاً نتیجه معکوس داده و عشق به موسیقی آذربایجان را به حد اعلا رسانده است تا بسوزد آنکه هست و حاشا دارد…

◾️پرده اول

موسيقی مقامی آذربايجان يا همان موسيقی موغام Muğam پيوند بسيار نزديكی با موسيقي دستگاهي ايران و ساير ملل شرقي دارد به طوری که سازمان‌ علمی – ‌فرهنگي ‌ملل ‌متحد موسوم به يونسكو در سال ۲۰۰۸ ميلادی اين سبک موسيقي را در ميراث معنوي فرهنگی جهان ثبت كرد.
موسيقی موغام بردارنده و زبان گوياي هويت، فرهنگ و تاريخ مردمان دیار آذربایجان بوده و ترويج آن راهي براي سوق دادن جامعه به سمت هنر پرمحتوا و اصيل است که در سالهای اخیر نیز در مناطق تُرک نشین ایران نیز توانسته پله های ترقی را طی نماید.
موغام، موسیقی فولکلور منطقه آذربایجان است که از شادی، غم و اسطوره مردمان این دیار در دو سوی ارس نشات گرفته و تحریرهای همراه در این نوع موسیقی کاری متفاوت برای شنونده غربی ایجاد می کند، در کشورهای اروپایی از این نوع موسیقی بسیار استقبال می شود زیرا نوع موسیقی و نوع خواندن و تحریرها برای آنها جالب است.
این در حالی است که غربی ها از دیافراگم در خواندن بهره می برند کمااینکه در موسیقی مقامی از سر و سینه و کام استفاده شده و از تکنیک هایی استفاده می گردد که صدای مستقیم تولید می کنند لذا در بین موسیقی مقامی مناطق مختلف ایران هم ویژگی های بارز و گوشنوازی وجود دارد چنانکه اصطلاحاً خوانندگان آذربایجانی را چپ کوک می نامند زیرا از حجم صدای بالا یا شش دانگ صدا استفاه می کنند تا سه” اکتاو” کامل را بخوانند.
به عبارت بهتر، دستگاه هایی در موسیقی آذربایجان وجود دارد که تمام شعبات ماهور را با اوج بالا اجرا می کنند و ویژگی بارز موسیقی آذربایجانی دقیقاً اوج خوانی آن است در حالی که در ایران اگر ماهور خوانده شود تا آخر باید ادامه یابد نه اینکه صدا، اوج ناگهانی بگیرد.

◾️پرده دوم

یکی از مهمترین تأثیرات برگزاری جشنواره‌های موسیقی مقامی در آذربایجان شرقی، معرفی موسیقی موغام به نسل جدید است تا جوانان آذربایجان بدانند این نوع موسیقی، به دلیل پیچیدگی‌های خاص خود، در معرض فراموشی قرار داشت و در دهه‌های اخیر با رشد موسیقی‌های مدرن، تهدیدهایی برای از دست رفتن آن وجود داشت اما جشنواره‌ های موسیقی، به‌ ویژه جشنواره‌های موغام در تبریز و دیگر نقاط منطقه آذربایجان، فرصتی مغتنم برای احیای این هنر فراهم کرده است که آنها هم باید وارد گود حمایت از موسیقی فولکولور اجداد خود شوند.
یکی از اعضای هیئت داوران جشنواره، با ابراز خرسندی از برگزاری این رویداد معتقد است: موسیقی موغام آذربایجان روز به روز در حال ارتقا و ترقی است و این جشنواره به عنوان یک سکوی پرتاب برای هنرمندان جوان عمل کرد بنابراین اهمیت این رویداد موسیقیایی در پرورش استعدادهای جدید و ایجاد فرصت‌های شغلی در عرصه موسیقی آذربایجان نقش مهمی را داراست.
“ودود مؤذن” با اشاره به اینکه موسیقی موغام با نغمه‌های خاص خود در طول تاریخ به عنوان یک وسیله برای بیان احساسات و روایت داستان‌های عاشقانه و حماسی مورد استفاده قرار گرفته است افزود: در این جشنواره، هنرمندان با اجرای قطعاتی از اشعار بزرگانی همچون استاد شهریار، نظامی گنجوی و ملامحمد فضولی به تماشاگران یادآوری می‌کنند که این هنر نه تنها یک سرگرمی، بلکه یک میراث فرهنگی ماندگار و ارزشمند است که باید پاس داشته شود.
این خواننده آذربایجانی اضافه کرد: جشنواره موغام به عنوان یک کانون فرهنگی، فرصتی را برای تبادل نظر و تجربیات بین هنرمندان فراهم آورد که در این فضا، هنرمندان جوان توانستند از تجربیات اساتید بهره‌برداری نموده و با یادگیری از آنها، به ارتقای سطح کیفی آثار موغامی خود بپردازند.

◾️پرده آخر

پنجمین دوره جشنواره سراسری موسیقی موغام که در تبریز برگزار شد بار دیگر یک فرصت استثنائی برای احیای این هنر و تجدید حیات موغام در دل نسل جوان و علاقه‌مندان به موسیقی آذربایجان پدید آورد و نغمه‌های دلنشین و روح‌نواز آن در فضای تبریز طنین‌انداز کرد به طوری که عالیم قاسیموف Alim Qasimov خواننده جهانی موسیقی موغام آذربایجان طی یک پیام آنلاین به این جشنواره، برگزاری آن در تبریز را ستود.
تبریز در این بازه زمانی میزبان هنرمندان ۸ استان خراسان شمالی، همدان، البرز، تهران، زنجان، اردبیل، آذربایجان‌ غربی و آذربایجان‌ شرقی بود تا یکبار دیگر تُرک های هنرمند ایران به هنرنمایی و اعتلای موسیقی اصیل آذربایجان پرداخته و در مسیر حیات موسیقی موغام گام بردارند.
مردم آذربایجان تمدنی کهن، غنی و منحصربفرد را بنیان نهاده‌اند که در حوزه‌های مختلف هنری از جمله موسیقی، گنجینه‌های ارزشمندی خلق کرده‌اند و موغام آذربایجان، همچون نگینی درخشان در گنجینه موسیقی جهان می‌درخشد.
به اعتقاد کارشناسان عرصه هنری، اگرچه موسیقی موغامِ آذربایجان به دستگاه‌های موسیقی ایرانی نزدیک بوده و در بعضی مواقع حتی یکی هم هستند اما طرز اجرای این دو نوع موسیقی ملی در انسان احساس بسیار متفاوتی ایجاد می‌کند.
بدین ترتیب، موسیقی آذربایجانی مملو از حس قهرمانی و جسارت است در حالی که موسیقی ایرانی عارفانه است و علیرغم اینکه موسیقی آذربایجان نیز دارای مقام‌های حزین و غمگین و عارفانه است ولی به‌ هنگام شنیدن آن، امید و تحرک در مخاطب احساس می‌شود که از حرکت و دینامیسم آن حکایت دارد.