فرش دستباف آذربایجان، بی‌رمق از تار و پود تا جان

عصرآزادی آنلاین/ شهرام صادق زاده

یکی از شگفتی‌های جهانی فرش‌ دستبافت دیار آذربایجان در چند روز اخیر متجلی شده است؛ با درگذشت پاپ فرانسیس – رهبر کاتولیک‌های جهان – علاوه بر اینکه توجه بسیاری از کاربران و مخاطبان فضای مجازی به نحوه برگزاری آیین تدفین وی جلب شد اما نکته جالب توجهی که اذهان افکار جهانی و تماشاچیان را به خود جلب کرد سنتی دیرینه در واتیکان بود که طی آیین‌های رسمی و مذهبی، از قالی‌های نفیس بافت آذربایجانِ ایران بهره گرفته شد که بارها در تصاویر تاریخی به چشم خورده و قالی دستباف هریس، مهربان، تبریز و غیره نقشی برجسته در آن ایفا کرده‌اند.
در حقیقت، فرش‌های دستباف مناطق هنرپرورآذربایجان در چنین موقعیت‌های حساس، نماد بارزی از هنر، فرهنگ و تاریخ این دیار است که همانا مهد هنر قالی‌بافی کشور به شمار می‌رود و علیرغم بی‌توجهی های داخلی به مشکلات بافت اینگونه تولیدات نفیس، توجه افکار و مذاهب جهانی را به خود جلب کرده و همیشه چرافتخار بوده است.
نکته قابل تامل و غیرقابل هضم این است که چرا در کشوری که تبریز به عنوان شهر جهانی فرش دستباف مطرح است این هنر – صنعت در انزوا مانده و در خارج از مرزها، ثمره انگشتان هنرمندان آذربایجانی تا این حد طرفدار دارد و مسئولان ما پنبه به گوش و ساکت فقط تماشاگر صحنه‌هایی هستند که تار و پود فرش دستباف‌مان دل مشتریان را می‌رباید…

◾️دست اول

منطقه آذربایجانِ ایران به دلیل وسعت مراتع، زمین های کشاورزی مستعد، آب و هوای مناسب و طبیعت کوهستانی همواره در تولید قالی و فرش دستباف از موقعیتی ممتاز بهره‌مند بوده و شهر تبریز نیز در میان کلیه مراکز قالی‌بافی این خطه دارای مقام و اعتبار بسزایی است و جالب اینکه همگام با هرات در زمان جانشینان هلاکو مرکز مهم داد و ستد قالی بوده است اما حالا چه!؟
در حقیقت، در زمان حکومت صفویان با ایجاد کارگاه‌های بزرگ قالیبافی، بافندگان طراز اول جهان در این شهر گِردهم آمده و به بافت فرشهای نفیس پرداختند که امروزه بسیاری از آنها زینت بخش موزه‌ های بزرگ جهان است اما برای بقای این هنر – صنعت در خودِ آذربایجان، اقدام موثری انجام نیافته است.
فعالان فرش دستباف تبریز انتظار دارند زمینه تصاحب دوباره بازارهای از دست رفته فرش دستباف این دیار در کشورهای اروپای غربی و آمریکای شمالی محقق گردد زیرا رقبای فرش دستباف تبریز که اکنون میدان دار تجارت فرش شده و جایگاه سنتی و تاریخی ما را تصاحب کرده اند، متوجه حضور مجدد تجار آذربایجانی الاصل در این بازارها شده و عرضه تولیدات بی کیفیت بنام تبریز متوقف گردد.
همواره بر لزوم توجه به احیای مرکز ملی فرش تاکید می شود و اینکه، آسیب‎ شناسی تنزل رتبه جهانی فرش دستباف تبریز در امر صادرات ضرورت دارد و پیمان‌ سپاری ارزی، تهدیدی جدی برای صادرات فرش دستباف آذربایجان بوده و باعث تنزل جایگاه آن شده است اما گوش شنوایی وجود ندارد و فرش دستباف در داخل کشور مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد حال آنکه جهانیان، فرش دستباف دیار آذربایجان را دَرک کرده‌اند و ما هنوز اندرخم یک نقشه‌ایم.

◾️دست دوم

رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستباف کلانشهر تبریز معتقد است میزان صادرات فرش دستبافت در گذشته ۲ میلیارد دلار بود اما متاسفانه در سایه بی‌تدبیری و عدم حمایت دولت‌ها این رقم به کمتر از ۴۰ میلیون دلار رسیده است و وضعیت این هنر – صنعت در حال حاضر چندان خوشایند نیست!
“اسماعیل چمنی” با اشاره به اینکه فرش دستباف شناسنامه ایران در ۵ قاره جهان است گفت: فرش دستباف را با نام تبریز و آذربایجان می شناسند و در بعد از سال ۱۳۸۰ توجه دولتمردان به این هنر – صنعت بسیار کمرنگ شد در حالی که تولید فرش دستباف تنها شغلی است که هیچگونه آلودگی محیط زیست، ترافیک و مشکلات مشابه ندارد و به عنوان یک شغل هنری، موجب تحکیم بنیان خانواده هم می شود.
وی افزود: فرش دستباف هیچ مشکل و هزینه ای برای ایجاد شغل برای دولت ندارد ولی شرایط طوری شده که فرش دستباف در رده‌های مدیریتی و حاکمیتی، حامی و پشتیبانی ندارد و مرکز ملی فرش هم عملاً جوابگوی مطالبات فرش دستباف نبوده و باید به عنوان در یکی از معاونت‌های مهم وزارت صمت قرار گیرد.
چمنی با انتقاد از وضعیت نامناسب فرش دستباف و رکود حاکم بر آن اضافه کرد: متاسفانه دولت فقط شعار حمایت از تولید را سر می دهد و در عمل چیزی نیست در حالی که مواد اولیه فرش افزایش چشمگیری داشته و در گذشته اگر مصالح تولید یک قطعه فرش زیر ۱۰ درصد قیمت تمام شده بود اکنون به بالای ۳۰ درصد رسیده و از طرفی فروش با کمترین سود، عملاً موجب کاهش تولید و فروش و رکود در این هنر – صنعت شده است.

◾️دست آخر

شهرت جهانی فرش دستباف دیار آذربایجان به دلیل برخورداری از رنگ، طرح های چشم نواز و متنوع، کیفیت، مقاومت بالا، نقشه های انحصاری زیبا و به ویژه گِرِه‌های تُرک که همیشه در بین متخصصان این هنر – صنعت مورد استقبال قرار گرفته و زبانزد بوده است از سال های گذشته با مشکلات عدیده ای دست به گریبان شده که فعالان این عرصه را دلسرد می‌کند.
مشکلات پیش روی فرش دستباف تبریز و آذربایجان با شمارش تمام نمی شود، از گرانی مصالح اولیه و بالا بودن دستمزدها گرفته تا نبود امنیت شغلی و صادارت، همه و همه دست به دست هم داده اند تا این هنر صنعت را که زمانی رونق بسیاری در بین کشورهای منطقه و خاور دور و اروپایی داشت از پای درآورده و فعالان این عرصه را مجبور به تغییر در سایر مشاغل نمایند.
بِرند فرش دستباف تبریز و آذربایجان را کمتر کسی است که در دنیا نشنیده باشد و در واقع این نام تجاری در کنار سایر محصولات صادراتی خاص همچون زعفران و پسته جزو محصولاتی است که برند آن از اعتبار جهانی بالایی برخوردار بوده و مشتریان مشتاق آن همواره برای خرید انواع تولیدات متنوع آنها ثانیه‌شماری می‌کنند و برای همین است که بافندگان و دست اندرکاران این هنر – صنعت نباید متحمل این همه مشکلات ریز و درشت شوند!
به گفته کارشناسان اقتصادی، شاید متولیان حوزه فرش دستباف این مشکلات را بی‌ارتباط با مانور جهانی این هنر – صنعت قلمداد کنند اما این مشکلات به طور حتم تاثیرات نامناسبی بر میزان صادرات تولیدات فرشی گذاشته و دقیقاً بر خلاف شعار سال و توجه به مقوله صادرات غیرنفتی است.
بدین ترتیب، در گفتگو با فعالان هنر – صنعت فرش دستباف می توان دریافت که متاسفانه در طول یک دهه اخیر به دلیل کم توجهی و بی‌مهری برخی متولیان دولت های قبل به این بخش، صادرات فرش دستباف تبریز به عنوان مهد فرش جهان به شدت کاهش یافته و برخلاف ۳ میلیارد دلار صادرات سالانه در دهه ۶۰ فقط شعارِ “تلاش برای صادرات” سر می‌نهیم.