“عصرآزادی” به بهانه روز جهانی صنایع دستی از مشکلات حوزه فرش دستباف تبریز گزارش می دهد؛

? عصرآزادی آنلاین/ شهرام صادق زاده

یک کارشناس فرش می گوید به استثنای ۵ نقشه ردپایی از فرش بااصالت تبریز در بازار نیست و این وضعیت واقعاً نگران کننده است!
تبریز، شهر جهانی فرش دستباف و قطب تولید فرش‌های اصیل دستباف در ایران و جهان است اما این هنر – صنعت اجدادیان ما در آذربایجان طی چند سال گذشته و به خصوص در دوران تحریم ها و تورم ناشی از آن با چالش‌های فراوانی مواجه شده است.
با توجه به پیشینه غنی آذربایجان به مرکزیت تبریز در تولید فرش‌های نفیس دستباف توسط هنرمندان خوشنام و ماهر، در سال ۲۰۱۴ این شهر به عنوان پایتخت جهانی فرش دستباف در یونسکو به ثبت رسید و خانه تاریخی کلکته‌ چی تبریز به عنوان مقرّ دبیرخانه آن انتخاب گردید.
روز جهانی صنایع دستی فرصت مناسبی است تا به بهانه گرامیداشت آن، نیم نگاهی بر میراث ماندگار خود داشته و از گزندهایی که فرش اصیل و دستباف تبریز در داخل و خارج از کشور با آن مواجه است آگاهی یابیم تا شاید آبروی از دست رفته اش را بازیابیم…
▪️با حمایت از بافندگان واقعی فرش راه رسوخ غیرحرفه ای ها گرفته می شود!

هنر – صنعت فرش تبریز در طول سه هزار سال قدمت خود، قالیبافان هنرمند و با استعداد بسیاری را تربیت کرده که شمار آن در این گزارش نمی‌گنجد، این هنر به حدی در بطن زندگی مردم خطه‌ آذربایجان رخنه کرده که در هر گوشه ای از این دیار، ریشه‌های قالی بافی را می‌توان یافت.
از نخ‌هایی که با پشم گوسفندان منطقه بر روی دار قالی، هنر اصیل بافندگی را به تصویر می‌کشند تا دستان هنرمندی که با هر چرخش خود، تار و پودی از عشق را بر روی آن جاری می‌کنند همه و همه از فرهنگ دیرین مردمان این مرز و بوم حکایت دارد.
کاهش چشمگیر صادرات فرش دستباف تبریز و ایران حاکی از بحرانی اساسی در این حوزه است که باید توجه همگان به این حوزه معطوف شده و با حمایت از بافندگان واقعی فرش، راه رسوخ غیرحرفه ای ها و سوءاستفاده کنندگان گرفته شود!
صنعت فرش دستباف با مشکلات عدیده ای مواجه است؛ از تأمین مواد اولیه‌ای مثل پشم و کرک تا افزایش مستمر هزینه‌های تولید و موانع صادرات و وجود رقبایی سرسخت که از هر فرصتی برای توسعه‌ بازار استفاده می‌کنند و عدم وجود زنجیره کامل تولید در آذربایجان شرقی این وضعیت را بغرنج تر کرده است!
صادرات فرش دستباف کشور به کمترین میزان خود در چند دهه‌ گذشته رسیده است به طوری که صادرات این محصول سنتی به علت تحریم‌ها و رکود اقتصادی از حدود ۵۰۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ به ۲۲ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ رسیده است!
▪️در کنار فرش از وام‌های کلان استفاده می‌کنند و به ساخت و ساز مشغولند!

طراح و کارشناس فرش دستباف تبریز با اشاره به اینکه مشکلات مواد اولیه، تامین رنگهای مصرفی، مشکلات بخش بازاریابی و فروش، تجارت، خود برتری برخی‌ها در حوزه فرش تبریز و غیره همگی باعث شده تا چالش بزرگی در این زمینه به وجود آید گفت: به جرأت می‌توان اذعان کرد که فرش تبریز رفته‌رفته به ورطه سقوط نزدیک می شود زیرا هیچ نوع هماهنگی و حمایت بین نقاشان، طراحان و تُجار فرش دستباف وجود ندارد!
ناصر نظامی دوست افزود: برخی از تجار صاحب‌ نام فرش متاسفانه در میان ما نیستند و آنهایی هم که در قید حیات اند از کوچکترین تبحر خاص در این زمینه برخوردار نیستند و یا اینکه احتمالاً به نوعی سیاست‌زدگی دچار شده‌اند که در جوار فرش به سوءاستفاده از مقام آن به انحای مختلف می پردازند یعنی به جای اینکه از فرش حمایت شود در کنار فرش از وام‌های کلان کم درصد استفاده می‌کنند و این تسهیلات را در عرصه ساخت و ساز، راهسازی، برج سازی و غیره به نام و کام خود بهره می برند بدون توجه به اینکه در این میان تعدادی از قشر بافندگان مظلوم همچنان در جا می زنند!
وی ادامه داد: وقتی به مقایسه حال و روز فرش دستباف تبریز از زمان عرضه آن در اولین نمایشگاه بین المللی فرش ایران در تهران در اوایل دهه ۷۰ و امروز آن می پردازیم این سوال پیش می آید که برتریت و جایگاه رفیع فرش اصیل دستباف تبریز کجا رفته است؟! آن محصولی که جهانیان به تماشای آن صف می کشیدند امروز در کجا قرار دارد؟! به طوری که کارخانه های فرش ماشینی در نقاط مختلف ایران و جهان طرح و نقشه فرش تبریز را کُپی می کنند!
چهره ماندگار فرشهای هنری و تابلویی تبریز اضافه کرد: در واحدهای تولیدی فرش در مشهد، کرمان، کاشان، سیرجان، همدان، سنندج و روستاهای اطراف آنها طرح و نقش فرش اصیل تبریز با همان رنگ کپی کاری می شود و کک مدعیان هم نمی گزد! البته اگر این کار به درستی انجام شود مایه افتخار و بسی مباهات برای ماست که در هر منطقه ریشه دار شده ایم‌ اما آیا جایگاه والای فرش تبریز این بود که در مناطقی مانند نیشابور، سبزوار، بندرترکمن و غیره به صورت گِرِه جفتی با نخ کاشان و با بی کیفیت ترین حالت ممکن بافته شود؟!
▪️بافنده ای که نیاز مالی دارد دقت لازم را در تولید فرش بااصالت به کار خواهد برد؟

نظامی دوست اظهار کرد: فرش دستباف تبریز از اجداد و گذشتگان برای ما نوعی میراث ماندگار محسوب می‌شود اما ما برای نسل آینده و بعد از یک قرن چه حرفی خواهیم داشت؟! در حالی که آثار شاهانه فرشهای دستبافت ما در اکثر کاخ ها و موزه های مطرح جهان در اروپا به نمایش عموم گذاشته شده و تعجب همگان را برانگیخته است آنگاه ما اندرخم یک کوچه ایم در حالی که باید مقام فرش تبریز حفظ گردد.
این مدرس دانشگاه یادآور شد: امروزه در کف بازار به استثنای ۵ نقشه اصیل، ردپایی از فرش تبریز نیست و این وضعیت اسفناک برای جایگاه فرش تبریز واقعاً نگران کننده است زیرا تبریز در مقایسه با گذشته و حال فرش های مشهد، زنجان، اصفهان، همدان و غیره از تاریخ پرافتخار و درخشان خود بسیار فاصله گرفته است!
نظامی دوست خاطرنشان کرد: باید نیک بدانیم که همه این مشکلات از نظارت های ناکافی، سوء مدیریت‌های مسئولان متولی، بی‌دقتی بافندگان، بی مبالاتی برخی از تاجران فرش، بی تدبیری مسئولان اتحادیه ها، دانشگاه ها و غیره نشأت می‌گیرد که به معضلی بزرگ برای عرضه فرش باکیفیت تبریز تبدیل شده است!
وی سپس از افرادی سخن به میان آورد که دارای دانش تجاری هستند اما از سواد لازم برخوردار نبوده و تحصیلات آکادمیک ندارند و گفت: چه بسا اگر این افراد به حوزه فرش دستباف تبریز ورود پیدا کنند وضعیت فعلی آن اصلاح خواهد شد زیرا از تجارب بزرگان این عرصه بی بهره ایم و تنها به واسطه روابط(!) به فکر مشاوره به روسای ادارات هستیم یا اینکه از طریق ارائه زیرمیزی به عنوان چهره های ماندگار معرفی می شویم و یا هم از طریق دوستی های سمی وام کلان اخذ نموده و از توان دانشمندان مان بی‌بهره هستیم و آنها هم در انزوا قرار دارند!
این استاد دانشگاه تاکید کرد: متاسفانه جریانی در کشور ایجاد شده است که همگان به عینه آن را مشاهده می‌کنند؛ پس از گذشت هر دهه اُفت های زیادی در حوزه فرش دستباف تبریز احساس می شود و آنهایی هم که در بازار فرش باقی مانده‌اند به خاطر حفظ برند و نام خود بالاجبار با شرایط موجود کنار آمده و به تولید محصولات باکیفیت اقدام می‌کنند اما آیا بافنده ای که به ۲۰۰ هزار تومان نیاز دارد دقت لازم را در تولید فرش اصیل تبریز به کار خواهد برد؟ مطمئناً خیر!

▪️دلسوزان حوزه فرش دستباف راه حمایت از کالای لوکس و اصیل خود را نمی دانند!

نظامی دوست اضافه کرد: باید از متخصصان و کاردان های این حوزه دعوت کنیم تا در اصلاح روال فعلی تولید فرش های باکیفیت مشارکت نمایند و به فکر ریشه کنی آنها نباشیم یعنی کاری کرده‌ایم که تعدادی بی دانش، غیرمتخصص و غیرمتعهد را در راس امور قرار داده ایم که در اتحادیه ها، انجمن ها، تشکل ها و ادارات راه پیشرفت فرش تبریز را نمی دانند و با سدّ راههای ممکن از حضور در بازارهای جهانی فاصله گرفته ایم!
بنیانگذار مرکز هنری نظامی دوست افزود: متاسفانه در گذشته برخی از تاجران فرش، سیاست‌های دولت را دور زده و به سودهای کلانی دست یافته اند که در حوزه صادرات کاملاً محرز بوده است اما معلوم نیست چرا برخورد قاطعی با آنها به عمل نیامده و به ضرر جایگاه فرش اصیل دستباف تبریز منجر شده است!
وی بیان کرد: وقتی به یک تاجر خاص جایزه صادراتی داده می‌شود تا از امکانات و مزایای آن استفاده نماید باید به طور حتم با نظارت کافی به خدمات در این حوزه مشغول گردد و در صورت عدم توانایی او، کار باید به یک جوان متخصص سپرده شود لذا باید از تولید حمایت شود و کسانی که به سبک شناسی، طرح، رنگ و بازارهای جهانی اشرافیت دارند مورد حمایت قرار گیرند و به هیچوجه فراموش نشوند!
نظامی دوست با اشاره به اینکه جهانیان به محصولات باکیفیت فرش دستباف تبریز نیاز دارند اما ما راه حمایت از کالای لوکس و اصیل خود را نمی دانیم مدعی شد: تولیدکنندگان فرش کشورهای ترکیه، آذربایجان، چین و سایرین همگی از متخصصان و بافندگان ما حمایت می‌کنند و این امر در آینده به معضلی بزرگ تبدیل خواهد شد و جالب اینکه کشور چین عین سَبک فرش دستباف تبریز را در ازبکستان به مرحله اجرا می‌گذارد که با قیمت مناسب و کیفیت بسیار بالا از جنس ابریشم بافته می‌شوند و این موضوع برای ما بسیار نگران کننده است!

▪️فرش دستباف علیرغم سختی کار به ۳۰ درصد قیمت واقعی آن صادر می شود!

رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستباف تبریز نیز با اشاره به تاثیر تحریم ها در صادرات فرش تبریز گفت: تحریم ها کمر صادرات فرش را شکست ولی خودتحریمی مانع بزرگتری در صادرات فرش بود.
اسماعیل چمنی ادامه داد: در شرایط تحریم، فرش ما صادر نمی‌شود اگر کسی هم بگوید تحریم ها اثری ندارد این حرف درست نیست! فرش تقریباً یک کالای لوکس است به همین خاطر عموماً افراد و کشورهایی که تمکن مالی خوبی دارند و جزو کشورهای توسعه یافته و مرفه هستند، می توانند مقصد صادرات فرش دستباف باشند و متاسفانه کشورهای ثروتمند فرش ما را به خاطر تحریم ها نمی خرند و حتی در صورت خرید هم به خاطر تحریم های بانکی امکان نقل و انتقال پول وجود ندارد و همین امر باعث شده تا فرش دستباف که بعد از نفت، صادرات دوم به حساب می آمد بازارهای جهانی اش را از دست بدهد.
وی افزود: در شرایط فعلی رقمی حدود ۵۰ میلیون دلار صادرات داریم که مبلغ بسیار کمی است و این در حالی است که در سال های ۹۱ و ۹۲ این رقم نزدیک به ۴۰۰ میلیون دلار بود! این میزان کاهش صادرات واقعاً ناراحت کننده است و به نوعی می تواند سفره هنرمندان و فعالین عرصه قالی ما را هم کوچکتر کند، این مسائل باعث شد ‌که قیمت فرش پایین بیاید و به یک چهارم قیمت اصلی آن به فروش می رسد از این رو لازم است تا دولت و متولیان امر وارد گود شوند زیرا ما بیشترین اشتغال زایی را در این حوزه داریم.
چمنی تاکید کرد: فرش دستباف علیرغم سختی کار این روزها به ۳۰ درصد قیمت واقعی آن صادر می شود البته برای همین مدل صادرات هم باز مشکل داریم. روزگاری قریب به دو میلیون نفر قالیباف در کشور داشتیم که از این طریق امرار معاش می کردند و امروز این تعداد به شدت کاهش یافته و به کمتر از نصف تقلیل یافته است که باید با اجماع دلسوزان‌ فرش به نتیجه قابل قبول دست یابیم!