عصرآزادی آنلاین/ قدیر گلکاریان، مدرس روابط بین الملل Near East University
در هفته ای که گذشت شاهد گام بزرگی از سوی دولت چین بودیم که توانست یخ های چندین ساله موجود در حوزه دیپلماسی را میان ایران و عربستان سعودی ذوب کند. این در شرایطی اتفاق افتاد که دلار در برابر ریال ایران سر به فلک می کشید و افسار خود را گسسته و معلوم نبود در ادامه چنین شرایطی چه بر سر کشور می آمد. هر چند تا به امروز برخی از جناحها و افکار سیاسی مدعی هستند که تحریمها و مشکلات در سیاست خارجی دخالتی در بروز تورم و مشکلات در عرصه اقتصادی ندارد، اما نشر خبر مربوط به آغاز روابط سیاسی میان دو کشور نشان داد که که باز این جناحها در غفلت و نادانی محض هستند و تنها از عینک خودشان را مسایل را می نگرند که این عینک نیز شاید ترک برداشته و یا لایه ای از مه غلیظ باورهای غلط و تعصبی نقطه دید آنها را دچار نقص کرده است. آغاز روابط میان دو کشور در ایامی که به پایان سال نزدیک می شدیم، توانست سوپاپ اطمینانی برای خروج فشارهای ناخواسته از اقتصاد، سیاست و ساختار اجتماعی کشور تلقی شود. در عین حال آغاز چنین روند سیاسی بار دیگر ثابت کرد که در میدان بازی سیاسی به مثال میدان بازیهای عادی میان افراد نیاز است که به طرف مقابل و بازیگران نیز حق ابراز وجود و تعقیب خاستگاه ها اجازه نمود و ظهور داد.
ایران تنها در منطقه خاورمیانه بازیگر عمده نیست. رقبای دیگری هم هستند که باید نیازها و اهداف و خاستگاه های آنها را نیز مهم دانست . یک بازیگر برجسته و کارآمد بازیگری است که به جای انجام کار خطاآمیز و کارت های متعدد و رنگارنگ گرفتن از داور و یا داورها، شیوه بازی را بر حسب زمان و مکان تغییر دهد و نقشه های رقبای- نه دشمن- خود را نقش بر آب کند و نگذارد گل به دروازه اش زده شود. و گرنه با هل دادن، دعوا کردن، قواعد بازی را زیر پا گذاشتن، نتیجه ای جز کارت زرد و قرمز گرفتن و پنالتی نیست.
با مثال بالا تصورم بر این است که خوانندگان محترم متوجه قضیه شدند. بی تردید به غیر از کشورمان، کشورهای مهمی از جمله ترکیه، عربستان سعودی، مصر در منطقه خاورمیانه به عنوان بازیگران عمده و برحقی هستند. هر چند در این میان بازیگر دیگری چون رژیم صهیونیستی خود را به عنوان نقطه ثقل روابط میان کشورهای منطقه با جهان – حداقل در یک دهه گذشته- قرار داده، ولی عدم درایت و هشیاری و نقص قواعد دیپلماتیک میان کشورها با سایر رقبا، می تواند فضا و شرایط را بر وفق آن کشور مهیا سازد که در چند سال گذشته نیز قصورات و نقض گویی های ما میان عمل و گفتار باعث شد که امروز رژیم صهیونیستی به مرحله ای از موفقیت دیپلماتیک برسد که در رویاهایش نیز نمی توانست آن را تصور کند.
آنچه باید مد نظر قرار گیرد اینکه، به سختی می توان تأثیر از سرگیری روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی را نادیده گرفت. چرا که اظهار نظرهای خصومت آمیز مقامات اسرائیلی، جبهه تندروی جمهوری خواه در ایالات متحده و حتی وزیر خارجه آلمان فدرال به صراحت از این رفتار شوکه شده و واکنش های ناشیانه ای را نشان دادند و در فحوای کلامشان به وضوح مشخص بود که هیچ تمایل نداشتند تنش میان دو کشور پایان یابد. ولی این چین بود که توانست مسیر را هموار سازد. قطع و یقین چین به عنوان یکی از محورهای اقتصادی- سیاسی و به عنوان کشوری با اتحاد استراتژیک با ایران و عربستان سعودی هیچ مایل نبود که در منطقه خلیج فارس تنش های میان رقبا دامنه دار شود.
بدیهی است چین تاکنون رویکردی در زمینه تجارت و انرژی در خاورمیانه داشته است و ترجیح می دهد از اتهامات دیپلماتیک و امنیتی که عمدتاً توسط ایالات متحده به چالش کشیده شده است خودداری کند. نزدیکی عربستان و ایران برای تیم دیپلماتیک چین هدف عمده ای بود که گام برداشته شده برای کاهش تنش بحرانی ترین خط گسل بین بزرگترین و قدرتمندترین کشورهای خلیج- ایران و عربستان- می تواند زمینه ساز کم رنگ شدن فضای خصومت میان ایران با سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس شود. این یعنی، پیروزی قابل ملموس ایران در سیاست خارجی. از طرف دیگری آغاز روابط دیپلماتیک با عربستان و وجود فضای مذاکرات رو در رو می تواند بستر ساز پایان جنگ در یمن شود که طبیعتاً هزینه های زیادی را از روی دوش ایران برخواهد داشت. در این میان، نگاه مجدد عربستان به ایران و درک واقعیات کشورمان در مسایل سیاسی، اهداف راهبردی خواهد توانست، عربستان را در کنترل و مدیریت سایر نیروهای پراکسی در خاورمیانه به ویژه در سوریه و لبنان، کشورهای ساحلی دریای سرخ موفق ساخته و بارهای سنگین برخاسته از لزوم حمایت ایران از این مناطق را نیز بکاهد که باز موفقیتی دیگر برای کشورمان تلقی میشود.
این توافق پس از دیدارهای یک هفته‌ای میان مساعد العیبان، مشاور امنیت ملی عربستان و علی شمخانی، همتای ایرانی وی، با میانجی گری وانگ یی، از دفتر سیاسی حزب کمونیست چین، انجام شد. عراق و عمان از مذاکرات قبلی میان مقامات ایران و عربستان حمایت کرده بودند. همه چیز در هفته ای اتفاق افتاد که ایالات متحده “ارزیابی تهدید سالانه جامعه اطلاعاتی ایالات متحده” را منتشر کرد و ضمن اینکه دوره اضطرار علیه ایران را بار دیگر به مدت شش ماه تمدید کرد؛ چین را به عنوان دشمن شماره یک جهانی نام نهاده و دیدارهای مداومی میان مسئولان سیاسی اسرائیل با ایالات متحده و سایر کشورهای اروپایی بر سر خط اخبار بود. در همین حال این اتفاق مقارن بود با تأیید کنگره خلق چین به شی جین پینگ برای سومین دوره ریاست جمهوری آن کشور.
همین اتفاق چنان ایالات متحده را شوکه کرد که باربارا لیف، دستیار وزیر امور خارجه ایالات متحده، روز پنجشنبه در مصاحبه ای عنوان کرد که ایالات متحده نه به دنبال جنگ سرد است و نه از شرکای آمریکایی می خواهد که در برابر چین موضع بگیرند، بلکه اولویت را به جلوگیری از دسترسی چین به فناوری ایالات متحده می دهد.
میانجی گری پکن این هشدار را به کشورهای اروپایی و ایالات متحده داد که چین بر حسب تحلیل های چند ماهه گذشته – به ویژه بعد از سفر شی جین پینگ به عربستان- مجدانه و قاطعانه به تعمیق روابط با ایران و روسیه گام بر می دارد و در راستای اهداف راهبردی خود می خواهد توپ در میدان بازی و جبهه واشنگتن باشد. از طرف دیگر تمایل عربستان به حل بحران دیپلماتیک با ایران این را نشان داد که ریاض اعتماد خودش را از واشنگتن در حال کاهش می بیند و تصور می کند که باید با کارت های دیگر بازی کند. باید عرض کنم که معامله سیاسی در این رویداد البته دو طرفه یا حتی سه طرفه است. اگر روسیه را نیز به عنوان بخشی از چشم انداز در نظر بگیریم، چهار طرفه خواهد بود.
این توافق در حالی صورت می گیرد که وال استریت ژورنال این هفته گزارش داد که پادشاهی عربستان به دنبال تضمین های امنیتی و کمک هسته ای آمریکا برای پیشبرد عادی سازی عربستان با اسرائیل است. و در همین حال، شاهزاده فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، این هفته در مسکو بود و این در نوع خود نشانه دیگری از نزدیکی دیدگاه دیپلماتیک ریاض به مسکو است که روسیه به عنوان متحد اصلی خود در اوپک پلاس تلقی میشود.
طبیعی است که ایران با توجه به روابط پر تنش و حتی خصمانه با آمریکا و رژیم صهیونیستی، پایگاه سیاسی روسیه و چین را برای عمق استراتژیک حیاتی می داند. توافق هسته ای با ایالات متحده و غرب، به ویژه پس از خروج ایالات متحده از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در ماه مه 2018، یک شوک طولانی برای سیاست خارجی ایران وارد کرد که حتی در هفته گذشته اروپا نیز معاهده اینستکس را نیز لغو کرد. ولی باید گفت که علی رغم ادعای بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده، رابرت مالی، مسئول ویژه دولت آمریکا در مسئله برجام، ند پرایس و سایرین که مدعی بودند که برجام در میان سرفصل موضوعات وزارت خارجه آمریکا و دولت آن کشور نیست، یقین بدانیم که با آغاز سال نوی شمسی شاهد خواهیم بود که ترافیک سیاسی در مسیر به نتیجه رسیدن برجام رو به افزایش خواهد گذاشت.
آغاز روابط مجدد در میان دو کشور و نتایج نسبتاً ملموس در میان سیاسیون کشورمان نیز این را ثابت کرد که گمانه زنی ها آنطور هم که فکر می کردند نبوده است و باید زاویه دید را تغییر داد. روابط میان عربستان با ایران که هم با چین و هم روسیه روابط مهمی دارند؛ خواهد توانست بر تنش های موجود میان روسیه با ایالات متحده و اروپا نیز تأثیر بگذارد.همانطور که بیان شد چرخش محسوسی را هم در پرونده هسته ای شاهد خواهیم بود که سرآغاز این چرخش را در سفر رافائل گروسی به تهران شاهد بودیم. نه تنها شورای حکام قطعنامه ای را علیه ایران مطرح نکرد که گروسی از مواضع ایران قدردانی کرد. البته، از ماهیت بیانیه مشترکی که از سوی ایران و مدیرکل آژانس بین المللی اتمی منتشر شد نشان می دهد که ایران داوطلبانه “اجازه میدهد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت مناسب بیشتری را اجرا کند.” و در عین حال ایران در مورد پیشبرد مسائل باقی‌مانده در مسایل پادمانی نیز با آژانس همکاری خواهد کرد که به عنوان موانع مهم در مذاکرات برجام و زمینه ساز اختلافات شده بود.
نتیجه اینکه، آغاز روابط دیپلماتیک میان تهران- ریاض را بعد از سفر رافئل گروسی را نباید کم تأثیر دانست و می توان گفت که یکی از بارزترین و ارزشمند ترین گام دولت سیزدهم در سیاست خارجی است که مژده بخش به تحقق رسیدن عمده خواسته های ایران در سال آتی خواهد بود. به طوری که انریکه مورا، رئیس دفتر جوزپ بورل (نماینده عالی سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا) در اظهار نظری جدید – مربوط به روز جمعه- اعلام کرد که در صورتی که توافق آژانس بین المللی انرژی اتمی و ایران اجرا شود، برای برجام مثبت خواهد بود. زیرا در صورت دستیابی به چنین توافقی، بازگشت به توافق هسته ای آسان تر خواهد شد. سخن آخر اینکه، سال جدید به لطف خداوند سال بهتری برای همه خواهد بود.
