عصر آزادی آنلاین/ دکتر قدیر گلکاریان
منطقة آسیای مرکزی و قفقاز در ساختار سیاست خارجی ایران اهمیت بسزایی دارد. شاید در دید برخی از کارشناسان و تحلیلگران، نقش ایران در طول سالهای گذشته در اعلام موجودیتش در منقطه قفقاز کم رنگتر بوده است؛ ولی الزامات دیگر در جبهه های مختلف باعث شده است که ایران نسبت به قفقاز با نظر سازه انگارانه رفتار نکند و با اطمینان نسبی به موقعیت ژئوپلتیکی کشورهای منطقه و کم پیچیدگی شاکله روابط کشورهای حوزه قفقاز نسبت به سایر کشورها با نگاهی ناظرانه و داورانه عمل کند. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شرایط و بازیگران جدیدی در روابط ایران و قفقاز ظهور کردند ولی تحرکات و تحولات منطقه ای علیرغم مشکلات عدیده در سیاست خارجی ایران هیچگاه از نگاه واقع بینانه جمهوری اسلامی ایران به دور نمانده است. نوع کنش و فرایند ارزیابی سیاسی ایران در طول رخدادهای مربوط به چند دهه گذشته و به ویژه حوادث مربوط به جنگ قره باغ نموه بارزی از این دقت نظر می باشد.
جمهوری آذربایجان یکی از کشورهای مهم در همسایگی ایران است که روابط مشترکی در ابعاد گوناگونی با کشورمان داشته که هر کدام در نوع خود قابل مطالعه و ارزشمند است. در طول دوران گذشته از دهه 1990 تا به امروز روابط میان ایران و جمهوری آذربایجان به دلایل مختلفی ناشی از تحولات سیاسی داخلی و خارجی در هر دو کشور شاهد فراز و نشیبهایی بوده است که در گذر زمان روابط مشترک گاهی در سطح پایین یا عادی و گاهی رو به تعارض و آشفتگی بوده است. اما از زمانی که تعامل و تمایل مثبت در دو طرف به جدیت پیگیری شده، میتوان گفت از دوران ریاست جمهوری روحانی و درک متقابل الهام علی اوف رو به گسترش نهاده است. همین امر نشان میدهد که رهبران دو کشور عزم جدی در عمیقتر کردن ابعاد همکاری و تبدیل کردن به شرایط همکاری راهبردی دارند.
رئیس جمهور کشورمان اخیراً در دیدارش با وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان با اشاره به مواضع صریح و روشن ایران در درگیریهای قره باغ و حمایت از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، از پایان یافتن جنگ بین دو کشور و آزادی مناطق اشغالی و برقراری آتش بس ابراز خشنودی کرده و از آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای ایفای نقش سازنده در کمک به استحکام آتش بس و برقراری ثبات در منطقه نیز سخن به میان آورده بود. در این میان تأکید کرده بود که با توجه به همسایگی دو کشور و امکانات موجود در ایران، حضور و مشارکت ایران در بازسازی مناطق آسیب دیده از جنگ قره باغ به نفع هر دو کشور خواهد بود.
گفتنی است که بعد از بروز جنگ در منطقه قره باغ در مهرماه سالجاری(27 سپتامبر) که نیروهای ارمنستان مواضع نظامی و شهرکهای غیرنظامی آذربایجان را گلوله باران کردند، جمهوری آذربایجان با حملات توپخانه ای مستمر خود اقدامات ضد تهاجمی به عمل آوردند و در نتیجه در طول بیش از چهل روز ارتش جمهوری آذربایجان توانست بیش از 300 شهرک از جمله پنج شهر مهم (جبرائیل، فضولی، زنگیلان، قبادلی و شوشا) را آزاد کند. سرانجام در 10 نوامبر با میانجیگری روسیه امضای توافقنامه سه جانبه آتش بس بین آذربایجان، ارمنستان و روسیه برقرار گردید.
در طول سی ساله گذشته مناطق اشغال شده و متعلق به آذربایجان به شرایط نیمه ویرانه ای بدل شده و بعد از آغاز مناقشه اخیر بیش از هر زمان دیگری به خرابه شباهت یافتند که نیاز است منطقه قره باغ با وجود آثار ارزنده تاریخی و فرهنگی بازسازی شده و به عنوان آثار جهانی به جهانیان ارانه شود.
ایران خود را در این میان مقید و مسئول میداند که به عنوان بخشی از وارثان میراث تاریخی در مرمت و احیای آنها و همچنین توسعه نظام اجتماعی و بهبود شرایط زیستی و شهرسازی و توسعه صنعتی، زمینه ثبات سیاسی و امنیت منطقه ای را در کنار مرزهای خود فراهم بیاورد. چرا که ریشه تاریخی، فرهنگی در کنار مشترکات دینی و زبانی و منافع مشترک میان دو کشور ایجاب می کند که آذربایجان خود را در کنار ایران بداند و ایران نیز خود را مکلف به حمایت از منافع و جانبداری از مواضع جمهوری آذربایجان بشمارد. در غیر این صورت دستهایی برای جدا سازی بازوی همت در همکاری و همراهی دوکشور دخیل خواهند بود و فتنه های ناخواسته ای را سبب ساز خواهند شد.
تشآتشی روحانی در دیدار اخیر خود با جیحون بایرامف، وزیر امور خارجه آذربایجان ضمن تأکید بر اهمیت پروژه راه آهن رشت – آستارا، از لزوم اجرای پروژه های دیگری میان دو کشور سخن به میان آورد. ماحصل همین رویکردهاست که امروز شاهد هستیم که توافق بین دو کشور در مورد سد خدا آفرین و ساخت نیروگاه برق که خواهد توانست برای صنعت و تولید دو کشور مفید باشد، میسر شده و پیرو همین همکاریهای صادقانه دو کشور خواهند توانست همکاری های دیگری در زمینه های صنعت، علوم، داروسازی و سایر بخشها داشته باشند.
توافق بر سر سد خدا آفرین و احداث نیروگاه از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا این سد خاک ریز بر روی رودخانه ارس در فاصله 8 کیلومتری غرب خمارلو در استان آذربایجان شرقی و 14 کیلومتری جنوب غربی سلطانلی در منطقه جبرائیل، جمهوری آذربایجان واقع است که توسعه صنعتی به توسعه شرایط زیستی و رفاهی حاشیه ارس منجر خواهد شد. ارمنستان این منطقه را در سال 1993، در جریان جنگ اول قره باغ کوهستانی اشغال کرد، اما در 18 اکتبر سال 2020، نیروهای آذربایجانی کنترل سد را پس گرفتند. هدف این سد تولید برق آبی و آبیاری است.
در ایام جنگ علیرغم اینکه بارها شلیک خمپاره ها زیانهایی را به طرف ایرانی وارد کرده بود ولی ایران با سعه صدر و صبوری، هشدارهای لفظی و لازم را داد و الهام علی اوف نیز اهمیت پاکسازی مناطق نزدیک به مرز ایران را در اولویت قرار داد و بدین ترتیب در روزهای میانی مناقشه قره باغ سد خدا آفرین آزاد شد. باید گفت که آزادسازی سرزمین های اشغالی و احیای مرز 132 کیلومتری مرز آذربایجان با ایران که به قول رئیس جمهوری آذربایجان مرزهای دوستی و توسعه میان دو کشور محسوب میشود، یکی از مناطق قابل توجهی است که می بایستی از سوی دو دولت به جدیت پیگیری شود.
طبیعتاً اجرای پروژه راه آهن رشت- آستارا که قرار است در سالجاری به بهره برداری برسد، ضمن اینکه موجب افزایش همکاری های اقتصادی و تجاری بین دو کشور خواهد شد، شرایط جدید بین المللی را برای ایران در مختصات ترانس قفقاز ایجاد خواهد کرد. هر چند مسیر ارتباطی بین چین تا قلب اروپا اخیراً با اعزام قطار ترانزیتی ترکیه به نظر رسید که ایران به دور از حیطه گذاشته شده است، اما اگر مسئولان ایران بتوانند در کنار آذربایجان اهداف مشترکی را پایه ریزی و تدوین نمایند یقیناً لزوم تضمین و تأمین منافع دو طرف خواهد توانست بسترهای نوینی را فراهم سازد.
راه اندازی خط آهن رشت- آستارا بر امکان صادرات محصولات غیر نفتی که امروز نیازمند آن هستیم صحه خواهد گذاشت و همچنین این خط آهن بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب خواهد بود که از هند آغاز شده و با عبور از ایران، آذربایجان تا روسیه و خلیج فنلاند گسترش یابد. این مسیر ترانزیتی در 12 سپتامبر 2000 بر اساس توافق نامه بین دولتهای روسیه، ایران و هند امضاء شد و در سال 2005 جمهوری آذربایجان نیز به آن پیوست.
امید است در کنار احداث نیروگاه در سد خدا آفرین و انجام سایر پروژه ها میان دو کشور ایران و آذربایجان بستر توسعه اقتصادی در دو سوی ارس فراهم شود. زیرا بی شبهه با افزایش زمینه اشتغال و درآمد زایی، هیجان رفاه و آسایش خواهد توانست بر سایر هیجانات واهی اثر بگذارد. چرا که توسعه اقتصادی زمینه ساز توسعه فرهنگی است و همین امر مشارکتهای دو جانبه و چند جانبه را الزم می سازد که بنوبه خود میتواند برای بسیاری از سئوالات تاریخی پاسخگو شود.
