اشعار و مراثی در وصف مظلومیت سیدالشهداء و واقعه کربلا هنوز هم بعد از سال‌ها بر سر زبان‌ها بوده و در عزاداری‌ها و تکیه‌ها، خوانده می‌شود به ویژه اشعار جانسوزی که استاد شهریار در وصف مصایب کربلا و بانوی کربلا سروده، با عزاداری‌های خطه آذربایجان پیوند خورده است.
سابقه‌ی مرثیه و نوحه در ادبیات
علی اصغر شعردوست، ادیب و پژوهشگر حوزه ادبیات در مورد سابقه‌ی مرثیه و نوحه در ادبیات، توضیح می‌دهد: از روزی که حضرت رسول اکرم(ص) اعلام رسالت کرد، شاعران مسلمان بخشی از رسالت خویش را صرف دفاع از حقانیت مذهب و شناساندن ارزش‌های والا کردند و ائمه دین نیز همواره در حیات پرثمر خویش شاعران را گرامی داشتند.
وی ادامه می‌دهد: در تاریخ شیعه نیز این اصل به صورت برجسته‌تری خود را نشان داده و شاعران متعهد همواره خود را ملزم به دفاع از ارزش‌ها می دانستند، از این رو تاریخ شعر شیعی با تاریخ مبارزه شیعیان پیوند خورده و بی‌دلیل نیست که شاعری شیعی سرنوشت خود را به کسانی مانند می‌کند که همواره چوبه دار خود را بر پشت خویش حمل می‌کنند.
وی با تاکید بر این‌که شعر شیعی، آیینه تمام نمای هویت تاریخی شیعه است، اظهار می‌کند: شاعران و نویسندگان با مدد هنر خویش همواره خاطره شهادت‌ها و بزرگمردی‌های بزرگان و پیشوایان دین را زنده نگه داشتند؛ با حضور هر شاعر در هر عصر، تاریخ شیعه تحریری جدید یافته و شاعر تمامت هنر خویش را به کار گرفته تا هنرش، روح و دل را تسخیر کند.
پژوهشگر حوزه ادبیات با اشاره به این‌که نخستین نمونه‌های شعر رثایی فارسی در کتاب حدیقه الحقیقه و طریقه الشریعه سنایی غزنوی(متوفی به سال ۵۲۵) آمده و این اشعار در رثای مولای متقیان و اباعبدالله الحسین(ع) سروده شده است، ادامه می‌دهد: بعد از ثنایی، بدرالدین قوامی رازی اشعاری در رثای امام حسین(ع) سروده است؛ همچنین فخرالدین عراقی(متوفی سال ۶۸۸ ه.ق)، سلمان ساوجی و سیف الدین محمد فرغانی(متوفی نیمه اول قرن هشتم) مرثیه‌هایی برای اهل بیت پیامبر اکرم(ص) سروده‌اند.
مرثیه‌سرایی در اشعار ترکی
وی در مورد مرثیه‌سرایی در اشعار ترکی نیز تشریح می‌کند: در ادب ترکی هم همین‌گونه است؛ کتاب حدیقه السعدا از محمد فضولی که مرثیه‌ای برای امام حسین(ع) در ادب ترکی است در راس قرار دارد و بعدها نیز شاعران ترک زبان به تاسی از فضولی، مرثیه‌های جانسوزی برای سیدالشهداء سرودند.
وی با بیان این‌که کتاب حدیقه السعدا در دو جلد نوشته شده که جلد اول مختص مراثی از زمان حضرت آدم تا امام حسین(ع) بوده و جلد دوم نیز به مرثیه برای اباعبدالله الحسین(ع) اختصاص دارد، می‌گوید: با چنین پیش زمینه‌ای بود که شعر مذهبی و به ویژه مرثیه سرایی برای سالار شهیدان در عهد صفوی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ به طوری که محتشم کاشانی(متوفی سال ۹۹۶ ه.ق) ترکیب‌بند معروف خود را در ۱۲ بند به پیروزی از ترکیب‌بند هفت بندی مولانا حسن کاشی سروده که هنوز هم در مجالس سوگواری محرم خوانده می‌شود. پس از ان، مرثیه سرایان معمولا به احترام ۱۲ امام معصوم(ع) و یا ۱۴ معصوم(ع) ترکیب‌بندهای دوازده یا چهارده بندی سرودند.
شعردوست متذکر می‌شود: از میان شاعران دوره قاجاریه نیز صباحی بیدگلی، وصال شیرازی، قاآنی شیرازی، یغمای جندقی، عمان سامانی و حجت‌الاسلام نیر تبریزی مراثی ارزشمندی در رثای اهل بیت(ع) و به ویژه حضرت اباعبدالله الحسین( ع) و یاران باوفایش سروده‌اند که در این میان نوحه‌های یغمای جندقی در شعر فارسی و حجت‌الاسلام نیر تبریزی در شعر ترکی از قوت و درخشش بیشتری برخوردار است.
وی در بخش دیگر سخنانش با بیان این‌که مرثیه‌هایی که با آهنگ‌های خاص در مراسم سوگواری امام حسین(ع) و یارانشان همراه با سینه زنی و زنجیرزنی خوانده می‌شود اغلب به نوحه مشهور است، اضافه می‌کند: نوحه‌ها اگر چه نوعی از مراثی هستند، اما از لحاظ وزن و قافیه متنوع‌تر از قالب‌های شعر سنتی بوده و با ضرب آهنگ‌های سینه زنی و زنجیرزنی متناسب و هماهنگ هستند.
وی با بیان این‌که با بی‌اعتنایی پژوهشگران و منتقدان شعر به این نوع پر بار و مقدس از ادبیات اعم از فارسی و ترکی، مرثیه سرایی و نوحه سرایی در سده‌ی اخیر به رشد و شکوفایی شایسته و بایسته‌ای دست نیافته است، می‌گوید: خوشبختانه پس از پیروزی شکوهمندانه انقلاب اسلامی مرثیه مذهبی توجه شاعران را به خود جلب کرده و اغلب شاعران ما و به ویژه شاعران متعهد و مسلمان نوحه‌ها و مرثیه‌های قوی و درخشانی در رثای اهل بیت سروده‌اند.
پژوهشگر حوزه ادبیات می‌افزاید: افزون بر این، سنت نوحه سرایی برای سینه زنی هم در سال‌های دفاع مقدس به نقطه اوج خود رسید و شایسته است این تلاش‌های مقدس در عرصه شعر امروز همچنان پیگیری شود.
وی با بیان این‌که مرثیه اباعبدالله الحسین(ع) همیشه جانسوز، اشک‌آور و حزن‌آلود بوده و در عین حال در کنار مراثی، نوعی روح شجاعت و دفاع از دین و همچنین جانفشانی برای بقای دین در سروده‌های شاعران متجلی شده است، متذکر می‌شود: عبارت “کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا” در سروده‌های شاعران به خوبی خود را نشان می‌دهد.
نظر استاد شهریار در مورد مراثی حجت‌الاسلام نیر تبریزی
شاگر استاد شهریار با بیان خاطره‌ای در خصوص نظر استاد شهریار در مورد مراثی حجت‌الاسلام نیر، خاطرنشان می‌کند: چندین بار به مناسبت‌های مختلف از استاد سوال می‌کردم که چرا در میان انبوه سروده‌ها، مرثیه و نوحه کم دارند؟ با این‌که همین مقدار کم نیز از نظر کیفیت در جایگاه بسیار بالایی قرار داشته، اما از نظر کمی نوحه و مرثیه‌هایی که سروده‌اند، اندک است؟ استاد شهریار پاسخ می‌داد: هر وقت خواستم حالی از حالات اباعبدالله الحسین(ع) و یا مراثی مربوط به شهدای کربلا بسرایم، دیدم که بالاتر و والاتر را حجت‌الاسلام نیر سروده است. استاد شهریار بیشتر سروده‌های نیر تبریزی را از حفظ بود.
وی با اشاره به دلایل ماندگاری اشعار استاد شهریار، اظهار می‌کند: بارها در این رابطه به دو موضوع اشاره کرده‌ام که یکی از آن‌ها پیوند شعر شهریار با امر قدسی و باقی و در راس آن‌ها کلام خداوند “قرآن مجید” است، چراکه خمیرمایه سروده‌های استاد شهریار به اشکال مختلف ملحم از آیات قرآنی بوده و در این رابطه گاه عین از آیه، گاه از مضمون آیه و بعضا نیز از ایهام بهره گرفته است.
وی اضافه می‌کند: علت دوم ماندگاری استاد شهریار، توجه این شاعر والا به ۱۴ معصوم عموما و خصوصا به حضرت علی(ع) است؛ استاد شهریار عشق و شیفتگی خاصی به ائمه اطهار(ع) و به ویژه به حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) داشته و این علاقه منجر به سرودن اشعار ماندگار در مورد این بزرگواران شده است. شهریار با شیفتگی تمام به ۱۴ معصوم(ع) عشق می‌ورزید، چنانچه در جایی گفته: “توسل چارده معصوم را کن. که قرآن خواندشان سبع المثانی”.
“سیدالشهداء” در سروده‌های استاد شهریار
پژوهشگر حوزه ادبیات با اشاره به حالات استاد شهریار در ایام سوگواری اباعبدالله الحسین(ع)، خاطرنشان می‌کند: به یاد دارم که در ماه محرم به ویژه در ایام تاسوعا و عاشورای حسینی، استاد شهریار مدام اشک می‌ریخت و خود نوحه می‌خواند و خود می‌گریست؛ از همین روست که در سروده‌ی خود گفته: اشک خونین گو بیا بنشین به چشم شهریار، کاندرین گوشه عزایی بی‌ریا دارد حسین.
وی ادامه می‌دهد: شهریار در سروده‌هایش به حوادث عاشورا، کربلا و امام حسین(ع) و همچنین مصیبت‌های جانسوز حضرت اباعبدالله الحسین(ع)، یاران و خاندانش اشاره‌های فراوان دارد و البته سروده‌های خاصی هم در این رابطه دارد، چنانچه در جایی می‌سراید:
به جامه‌های سیه کودکان کو دیدم، دلم به یاد اسیران کربلا خون شد
به یاد تشنه لبان کنار نهر فرات، کنار چشم من از گریه رود کارون شد
چو بر حسین بگریی به حشر خندانی، هر آن دو دیده که نگریست سخت مغبون شد
شعردوست ادامه می‌دهد: استاد شهریار شهدای کربلا را زنده می‌دانست که با جان‌نثاری امام حسین(ع) و یارانش، دینی را که یزیدیان می‌خواستند از ریشه بزنند، احیا می‌شود؛ استاد شهریار در شعرش به تاسی از حدیث “اِنَّ الْحُسین مِصباحُ الْهُدی وَ سَفینَهُ الْنِّجاة”، از امام حسین(ع) و یارانش به عنوان سفینه نجات یاد می‌کند و می‌گوید:
چو نیک مینگری زنده این شهیدانند، وگرنه هر بشری زاد و مرد و مدفون شد
یزید نخله اسلام ریشه کن می‌خواست، حسین بود که دین زنده تا به اکنون شد
سفینه‌های نجاتند جمله معصومین، ولی سفینه او رشگ فلک مشحون شد
وی با بیان این‌که مرثیه امام حسین(ع) همیشه جانسوز است، اما امسال جانسوزتر و دلدوزتر است، چراکه به خاطر شیوع کرونا امکان برگزاری عزاداری با آن شور و نوا و صفوف به هم فشرده وجود ندارد، اما گویا شهریار چنین روزی را دیده بود که در یکی از سروده‌هایش می‌گوید:
به هر چمن که بتازد سموم باد خزان، زمانه یاد کند از خزانِ باغ حسین
هنوز ساقی عطشان کربلا گویی، کنار علقمه افتاده با ایاغ حسین
اگر چراغ حسینی به خیمه شد خاموش، منوّر است مساجد به چلچراغ حسین
شعردوست در بخش دیگر سخنانش اظهار می‌کند: اما سروده‌های شهریار به زبان مادری خود، فصلی مجزا و دلسوز است، به ویژه آنچه که در بیان مصیبت‌های اسرا بعد از شهادت امام حسین(ع) و حوادثی که بر سر خاندان عصمت و طهارت(ع) می‌آید، در زبان ترکی و در سروده‌های استاد شهریار بسیار جانسوز روایت می‌شود. استاد شهریار مرثیه‌های حضرت زینب(س) را نیز بسیار جاندار، شیرین و ماندگار سروده است، چنانچه در سروده‌ای می‌گوید:
محرم دیر، خانیم زینب عزاسی، بیزی سسلر حسینین کربلاسی
یولی باغلی قالیب دشمن الینده، داها زوارینین یوق سس صداسی
بوگون کرب و بلا ویران اولوب دیر، حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر
مسلمان صف چکیب دعوایه گلسین، چاغیر عباسی تاسوعایه گلسین
قیزی زینب أوزی صاحب عزادیر، چاغیر زهرانی عاشورایه گلسین
وی در این خصوص توضیح می‌دهد: مشخص است که استاد شهریار این شعر شعر را در دوران دفاع مقدس که راه کربلا بسته بود، سروده است، چراکه اشاره به موضوعات روز در مرثیه‌های استاد شهریار جایگاه خاصی دارد، چنانچه وقتی در این شعر از عزای زینب(س) و عزای زهرا(س) می‌گوید، بلافاصله گریزی به شهیدان می‌زند و ادامه می‌دهد:
آنا! اوغلون شهید اولدی مبارک، شهادتله سعید اولدی ، مبارک
امید جنتین تاپدین، دا سندن، جهنم ناامید اولدی ، مبارک
بئله طوی کیم گؤروب دنیاده قاسم، طویی یاسه دؤنن شهزاده قاسم
آنا! اوغلون علی اکبر فداسی، طویی قاسم کیمی اولموش عزاسی
دوروب جنت قاپوسیندا گوزتلیر، که گلسینلر آناسی‌له، آتاسی
بئله طوی کیم گؤروب دونیاده قاسم، طویی یاسه دؤنن شهزاده قاسم
پژوهشگر حوزه ادبیات با بیان این‌که ارادت استاد شهریار به سیدالشهداء و یاران بزرگ و باوفای امام حسین(ع) هیچ وقت تمامی نداشت؛ استاد، در شعر ترکی دیگری در وصف کربلا و شهدای آن گفته:
حسینه یرلر آغلار گویلر آغلار ، بتول و مرتضی، پیغمبر آغلار
حسینون نوحه‌سین «دلریش» یازاندا ، مسلمان سهلدیر که کافر آغلار
کوراولمیش گوزلرین قان دوتدی شمرین ، کی گؤروسون اؤز الینده خنجر آغلار
حسینون کؤینگی زهرا الینده ، چکر قیحا قیامت، محشر آغلار
آتاندا حرمله اوخ کربلاده ، گؤریدین دشمن آغلار، لشکر آغلار
قوجاقیندا، گؤریدین امّ لیلا ، آلیب نعش علیّ‌اکبر آغلار
رباب، نیسگیل دؤشونده سوء گؤرنده ، علیِّ‌اصغری یاد ایلر آغلار
باشیندا کاکل اکبر هواسی ، یل آغلار، سنبل آغلار، عنبر آغلار
یازاندا آل طه نوحه‌سین من ، قلم گوردوم سیزیلدار، دفتر آغلار
علی، شقّ‌القمر محراب تیلیت قان ، قولاق وئر، مسجد اوخشار منبر آغلار
علیدن، شهریار، سن‌بیر اشاره ، قوجاقلار قبری، مالک‌اشتر آغلار
شعردوست در مورد این شعر توضیح می‌دهد: استاد شهریار در این شعر گریزی از امام حسین(ع) به امام علی(ع) می‌زند و بالعکس این همودر سروده‌های استاد وجود دارد که از حضرت علی(ع) به امام حسین(ع) گریز می‌زند، چنانچه در سروده‌ای می‌گوید:
شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین ، روی دل با کاروان کربلا دارد حسین
از حریم کعبه ی جدش به اشکی شست دست ، مروه پشت سر نهاد، اما صفا دارد حسین
می برد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیم ، بیش ازین ها حرمت کوی منا دارد حسین
پیش رو راه دیار نیستی، کافیش نیست ، اشک و آه عالمی هم در قفا دارد حسین
بس که محمل ها رود منزل به منزل با شتاب ، کس نمی داند عروسی یا عزا دارد حسین
رخت و دیباج حرم چون گل به تاراجش برند ، تا به جایی که کفن از بوریا دارد حسین
بردن اهل حرم دستور بود و سرّ غیب ، ورنه این بی حرمتی ها کی روا دارد حسین
سروران، پروانگان شمع رخسارش ولی ، چون سحر روشن که سر از تن جدا دارد حسین
سر به قاچ زین نهاده، راه پیمای عراق ، می نماید خود که عهدی با خدا دارد حسین
او وفای عهد را با سر کند سودا ولی ، خون به دل از کوفیان بی وفا دارد حسین
دشمنانش بی امان و دوستانش بی وفا ، با کدامین سر کند، مشکل دوتا دارد حسین
سیرت آل علی (ع) با سرنوشت کربلاست ، هر زمان از ما،یکی صورت نما دارد حسین
آب خود با دشمنان تشنه قسمت می کند ، عزت و آزادگی بین تا کجا دارد حسین
دشمنش هم آب می بندد به روی اهل بیت ، داوری بین با چه قومی بی حیا دارد حسین
بعد ازینش صحنه ها و پرده ها اشکست و خون ، دل تماشا کن چه رنگین سینما دارد حسین
ساز عشق است و به دل هر زخم پیکان زخمه ای ، گوش کن عالم پر از شور و نوا دارد حسین
دست آخر کز همه بیگانه شد دیدم هنوز ، با دم خنجر نگاهی آشنا دارد حسین
شمر گوید گوش کردم تا چه خواهد از خدا ، جای نفرین هم به لب دیدم دعا دارد حسین
اشک خونین گو بیا بنشین به چشم شهریار ، کاندرین گوشه عزایی بی ریا دارد حسین
منبع: ایسنا
