عصرآزادی آنلاین/ دکتر قدیر گلکاریان
چند روز پیش 14 ژانویه تحولی در منطقه قفقاز رخ داد که در نوع خود حائز اهمیت است. وزارت امور خارجه ترکیه در بیانیه کتبی اعلام کرد مذاکرات بدون پیش شرط میان نماینده ویژه ترکیه و ارمنستان با میزبانی روسیه انجام گرفت. نمایندگان دو طرف در نخستین دیدارشان از فضای مثبت و سازنده خبر داده اند که این مذاکرات به منظور رفع موانع موجود در آغاز مناسبات دیپلماتیک میان دو کشور بوده است و قرار است در جلسات بعدی در مورد روند عادی سازی روابط سیاسی میان دو کشور به مذاکره خواهند پرداخت.
طبیعتاً از سال 1993 تا به امروز که مرزهای دو کشور ترکیه و ارمنستان به خاطر اشغال مناطق قره باغ کوهستانی که متعلق به جمهوری آذربایجان است، به روی هم مسدود شده است. در سیر تاریخی این گسستگی مناسباتی و سیاسی است که هر دو کشور به نسبتی متضرر شده اند. البته بیش از ترکیه، این ارمنستان است که به دلیل محدود و محصور شدن در جغرافیای بسته زیان اقتصادی و تجاری دیده و از چرخه توسعه محروم مانده است. البته در این میان ساکنان نزدیک به مرزهای دو کشور هم از تجارت مرزی و گردشگری محروم مانده اند. به تردید با آغاز روند مثبت مناسبات میان دو کشور بیش از هر قشری از جامعه دو کشور، همانا مرزنشینان خواهند بود که به رشد و بالندگی از هر جهت نایل خواهند آمد.
ناگفته پیداست که از زمان پیروزی جمهوری آذربایجان بر نیروهای ارمنی و بازپس گیری مناطق اشغالی و عدم موفقیت ارمنستان در توجیهات سیاسی و راهبردی انتظار میرفت که این تحول رخ داده باشد. از سوی دیگر اهمیت دسترسی ترکیه به آسیای میانه و دسترسی از گذرگاه لاچین به خاک آذربایجان و متصل شدن ترکیه- آذربایجان از طریق این کریدور، توجه ویژه ترکیه به حل بحران میان خود و ارمنستان اجتناب ناپذیر می نماید. در کنار این دسترسی روسیه به خاک ترکیه و حضورش در قفقاز با ثبات برای توسعه مناسبات اقتصادی- امنیتی باعث شده است که روسیه میزبانی این نشستها را بر عهده بگیرد.
ترکیه با ارسال پیامهای مثبت پس از پایان جنگ بنحوی خواست برای ایجاد فضای جدیدی از صلح و ثبات در منطقه سازنده عمل کند. در عوض ارمنستان هم پیامهای مناسب و در خور توجهی را برای آغاز روند جدید دیپلماتیک با ترکیه ارسال کرده است. این پیامها پس از پیروزی نخست وزیر نیکول پاشینیان در انتخابات 2021، عبارات و گام های ملموس تری به خود گرفت.
ترکیه و ارمنستان اعلام کردند که نمایندگان ویژه ای را برای گفتگوهای مستقیم در دسامبر 2021 برای عادی سازی روابط منصوب کرده اند. ترکیه دیپلمات کارکشته و سفیر قبلی خود در واشنگتن(بین سالهای 2014 تا 2021) به نام سردار قلیچ را با حکم ریاست جمهوری انتصال کرد و روبن روبنیان هم از سوی ارمنستان که قبلا معاون وزیر امور خارجه و معاون رئیس پارلمان در ارمنستان بود به عنوان نماینده ویژه معرفی شد.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در سخنرانی خود در جمع سفرای اتحادیه اروپا در 13 ژانویه اعلام کرد که با آزادسازی آذربایجان از اشغال، وارد دوره جدیدی در قفقاز شده اند و پس از این تحول، عادی سازی در دستور کار قرار گرفته است. وی همچنین اعلام کرد که استفاده ارمنستان از فرصت ایجاد صلح در منطقه و ایجاد رابطه مثبت با آذربایجان بسیار مهم است. پیامهای اردوغان در واقع حامل این نکته است که ایروان و باکو باید گفت‌وگوی مثبتی برقرار کنند و ترکیه گام نخست را برای تکمیل روند عادی سازی با ارمنستان برداشته و باید گامی در راستای رسیدن به توافقنامه صلح جامع باشد. بدیهی است که باکو به دلیل گستردگی و موازی بودن سیاستهایش در مسایل منطقه ای در برابر خواسته آنکارا در این زمینه مخالفتی نشان نخواهد داد.
شایان ذکر است که ترکیه و ارمنستان در سال 2009 دو سند معروف به پروتکل زوریخ را با هدف برقراری روابط دیپلماتیک و توسعه روابط سیاسی و اقتصادی با میانجیگری سوئیس امضا کردند ولی پروتکل ها به دلیل واکنش تند باکو به آنکارا به حالت تعلیق درآمد. ترکیه پیش از این اعلام کرده بود که تمامی مراحل فرآیندی که از سال 2022 با ارمنستان آغاز شده است را با آذربایجان هماهنگ خواهد کرد.
واهان هونانیان، سخنگوی وزارت خارجه ارمنستان خاطرنشان کرد که انتظار اصلی ایروان برقراری روابط دیپلماتیک و بازگشایی مرز است که از دهه 1990 بسته شده است. به همین منظور پیشتر ارمنستان تحریم کالاهای ترک را لغو کرد و قرار است هواپیمایی پگاسوس ترکیه هر هفته با دو پرواز و هواپیمایی ارمنستان با سه پرواز در هفته زمینه تبادل گردشگر را میان ایروان و استانبول فراهم بیاورند.
بی تردید عادی سازی روند مناسبات سیاسی میان دو کشور زیاد هم آسان نخواهد بود. ولی محتوا و دامنه مذاکرات در کنار برقراری روابط دیپلماتیک، بازگشایی مرزها، راه اندازی مجدد خطوط حمل و نقل ریلی و جاده ای و برقراری روابط تجاری برای هر دو کشور بسیار اهمیت خواهد داشت و این علاوه بر ارمنستان برای ترکیه هم در شرایط بحران اقتصادی بسیار مفید خواهد بود.
برخی بر این عقیده هستند که تمایل ترکیه به رفع تنش با ارمنستان در راستای اهداف آمریکا و اتحادیه اروپاست و آنها نیز از آن حمایت می کنند و می تواند بدین ترتیب نفوذ روسیه را در حیاط خلوت خود کاهش دهند. البته کارشناسان و تحلیلگران با توجیه اینکه روسیه در مسئله قزاقستان و اعزام نیروهای صلحبان به آن کشور توانست قدرت قدیمی را به نمایش بگذارد و حتی سکوت در برابر روسیه می تواند دست روسیه در حمله به اوکراین هم بازتر کند.
لیکن به عقیده حقیر، اهداف ترکیه از آغاز روند مذاکرات سازنده با ارمنستان این است که به متحدان ناتو به رهبری ایالات متحده، که از خرید دفاع هوایی روسیه ناراضی هستند، نشان دهد که به دنبال توقف توسعه طلبی روسیه و تبدیل شدن به یک مسیر تجاری امن بین چین و غرب است. عادی سازی روابط با ارمنستان کاملاً با این تصویر مطابقت دارد. البته نتیجه این مذاکرات میتواند ارمنستان را از شرایط محصور در خشکی، عادی سازی روابط با همسایگان دیرینه “راهی حیاتی برای غلبه بر انزوا” پیدا کند.
فراموش نکنیم که دولت ترکیه به هیچوجه ساکت در برابر موضع گیری اروپا و ایالات متحده که مدعی هستند نسل کشی ارامنه در دوره عثمانی رخ داده، نخواهد ماند و نمیتواند اردوغان را به راحتی در مسیر خاستگاه غرب قرار دهد.
