اورمیه دریاچه ناتنی ایران
“عصرآزادی” از حال وخیم نگین آبی آذربایجان پس از دو دهه بی توجهی گزارش می دهد؛
? عصرآزادی/ شهرام صادق زاده
یک کارشناس زمین شناسی می گوید بخشی از حقابه دریاچه اورمیه که باید به سمت این پهنه آبی سرازیر می شد در سدهای حوضه محبوس شده است!
روبرو شدن با آنچه در پهنه نگین آبی آذربایجان باقی مانده است اسکله های متروکه، لاشه های زنگ زده کشتی‌هایی که در گِل و لای نیمه دفن مانده اند و مناظر سفید و بی‌حاصل نمک که خشک شده اند احساسات هزاران نفر از مردم آذربایجان را جریحه دار می کند که روزگاری با خاطرات آن زندگی کرده اند!
علاوه بر تراژدی های نوستالژیک، با خشک شدن دریاچه اورمیه بادهای منطقه‌ای گرد و غبار نمک را از سطح خالی دریاچه بلند کرده و به مزرعه‌های اطراف می‌آورند و همین موضوع به مرور باعث می‌شود خاک مزارع و مراتع جوار دریاچه، غیرحاصل خیز شده و خشکی بیشتری به بار آورد.
دریاچه اورمیه قرار بود در قالب طرح‌های ستاد دهان پُرکُن و تبلیعاتی احیا، از سال ۱۳۹۴ در مدت ۱۰ سال به تراز اکولوژیک خود برسد اما حالا بعد از گذشت ۷ سال و اجرای طرح‌های متفاوت، بحرانی ترین روزهای خود را سپری می کند!
▪️ستاد احیای دریاچه اورمیه جایگاه سابق خود را از دست داده است!
این روزها شرایط دریاچه اورمیه وخیم است و با توجه به گرمای هوا، وزش گرد و خاک، کمبود بارش و نبود برف در کوه‌ها در پی کمبود بارش‌های زمستانه نگین آبی آذربایجان با مرگ دست و پنجه نرم می‌کند!
اوضاع دریاچه ارومیه آنقدر خراب شده که کاهش حجم آب دریاچه به کمتر از ۲.۷ میلیارد مترمکعب از هفتم تیرماه و تبخیر روزانه چند ده میلیون مترمکعبی و تخصیص نیافتن حقآبه وعده داده شده از تونل زاب و رودها، روزهای سختی را برای نگین آبی آذربایجان رقم زده است!
از طرف دیگر، حملات گسترده به ستاد احیای دریاچه اورمیه در زمان دولت دوازدهم و بسته شدن آن عملاً هیچ توجهی به شرایط بُغرنج این دریاچه نمی شود و در این روزهای سخت، هموطنان برای شنا در آن با احتمال شرایط دشوار آینده به دریاچه مراجعه می‌کنند!
کارشناسان زیست محیط امیدوارند مسئولان برای جلوگیری از مرگ قطعی دریاچه فکری عاجل داشته باشند تا بحران ناشی از خشکی آن گریبانگیر استان‌هایی همچون آذربایجان‌غربی، آذربایجان شرقی، زنجان، قزوین و حتی البرز و تهران ایجاد نشود!
واقعیت این است که از ابتدای استقرار دولت سیزدهم، جز یک بار برگزاری جلسه کارگروه ملی نجات دریاچه اورمیه و چند مورد اعلام موضع رئیس‌جمهور آن هم عمدتاً در باب اهمیت موضوع و نه راهکارهای عملیاتی، هیچ موضع‌گیری مشخصی در قبال موضوع نگین آبی آذربایجان انجام نشده است.
پس از اینگونه بی توجهی های سریالی دو دهه اخیر، نتیجه این شده که ستاد احیای دریاچه اورمیه در عمل، جایگاه سابق خود که همانا هماهنگ‌کنندگی برنامه‌های احیای دریاچه را به واسطه کم‌توجهی یا بی‌توجهی دستگاه‌های اجرائی به این ستاد، از دست داده است.
جالب اینکه ساختار جدیدی هم که در آخرین روزهای دولت دوازدهم و ذیل سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام حضور کرد عملاً تنها نامی روی کاغذ است: مرکز هماهنگی و ارزیابی احیای دریاچه ارومیه! مرکزی که هرچند رئیس این سازمان از آن در سفر استانی دولت به آذربایجان غربی بازدید کرد ولی در عمل حتی نیروی انسانی هم ندارد!
▪️خشک شدن دریاچه اورمیه باعث تغییر محیط زیست منطقه می‌شود!
دریاچه اورمیه از بزرگترین دریاچه های آب شور جهان است که در دو دهه اخیر دچار بحران کم آبی و خشکسالی شده است لذا با وجود کاهش عمق آب در قسمت های مختلف دریاچه، تابستان ها مردم اورمیه و شهرهای حاشیه دریاچه، طبق یک سنت قدیمی برای شنا و تفریح های تابستانی به دریاچه اورمیه می آیند و اغلب آنها با مشاهده وضعیت اسفناک نگین آبی آذربایجان مات و مبهوت می مانند!
کارشناسان حوزه آب دلایل زیادی را برای خشک شدن نگین آبی آذربایجان ذکر کرده‌اند از جمله سدسازی بی‌رویه، احداث پل میانگذر اتوبان تبریز – اورمیه بر روی دریاچه، استفاده بی‌رویه از منابع آب حوضه آبریز دریاچه و همچنین بارش کمِ برف و باران در سال‌های اخیر، اما تحقیقات گروهی از متخصصان نشان می‌دهد که خشکسالی فقط باعث کاهش ۵ درصدی بارش در حوضه آبریز دریاچه شده و عوامل انسانی وضعیت آن را به وضعیت بحران کشانده است.
یک پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست با اشاره به شکست برنامه‌های دولتی برای احیای دریاچه اورمیه گفت: نبود معیشت جایگزین برای کشاورزان منطقه به مانع بزرگی برای جلوگیری از برداشت‌های بی رویه از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی حوزه دریاچه اورمیه تبدیل شده، ضمن آنکه حفر چاه‌های عمیق و برداشت بیش از حد از آبهای زیرزمینی از دیگر عوامل نابودی دریاچه اورمیه است.
مصطفی فدایی افزود: خشک شدن دریاچه اورمیه باعث تغییر محیط زیست منطقه می‌شود و هوای معتدل منطقه به هوای گرمسیری مملو از بادهای نمکی تغییر می‌یابد علاوه بر این، بسیاری از آلودگی‌های صنعتی و مواد سمی کشاورزی وارد آبهای مرتبط با دریاچه می‌شوند و پس از خشکی دریاچه منجر به بروز بیماری‌های تنفسی برای مردم منطقه خواهد شد.
وی اضافه کرد: خشک شدن دریاچه اورمیه می‌تواند باعث بارش باران نمک در بسیاری از استانهای همجوار شود و متعاقباً به آوارگی ۱۳ میلیون نفر منجر گردد.
▪️رویکرد جدید دولت در قبال طرح نجات دریاچه تئوریزه نشده است!
یک کارشناس علوم زمین شناسی گفت: در حال حاضر درباره آینده دریاچه اورمیه و وضعیت احیای آن سه نگرانی وجود دارد؛ اولاً وضعیت بهره‌برداری از سه پروژه انتقال آب مازاد حوضه آبریز کلاس به دریاچه ارومیه، تصفیه‌خانه فاضلاب تبریز و تصفیه‌خانه فاضلاب ارومیه نامشخص است و حتی درباره ارقام آبی که قرار است به دریاچه اورمیه برسانند ابهامات عدیده‌ای وجود دارد که هر سه طرح در حیطه عمل وزارت نیرو قرار دارند.
راضیه لَک ادامه داد: ثانیاً رویکرد جدید دولت در قبال طرح نجات دریاچه اورمیه که از آن با عنوان برنامه نرم‌افزاری پایدار یاد می‌شود هنوز در دستگاه‌های مجری طرح یعنی وزارت نیرو، وزارت جهادکشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست، به طور جدی تئوریزه نشده و حتی در صورت تئوریزه‌شدن، به دلیل تمرکز اقدامات برنامه نرم‌افزاری بر حوزه کشاورزی و ظرافت‌های کار به ویژه گره خوردن با وضعیت معیشتی مردم، بیم آن می‌رود اجرا شدن طرح با چالش‌های متعددی مواجه شود که لزوم توجه به پیوست‌های اجتماعی را دوچندان می‌کند!
وی افزود: ثالثاً بابت بازگشت دوباره شرایط مدیریت منابع آب به رویکرد توسعه‌ای، نگرانی جدی وجود دارد؛ اقدامی که می‌تواند در یک چشم به هم‌زدن، اثر طرح‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری را خنثی کند، به عنوان نمونه خبر بازگشت دوباره سد نیمه‌تمام نازلو به چرخه ساخت که در بازدید وزیر کشور از این سد مطرح شده، می‌تواند سنت نامیمون سدسازی بی‌رویه که از جمله متهمان ردیف اول نابودی دریاچه ارومیه است را دوباره در حوضه آبریز رواج دهد و همین اندک آب ورودی به دریاچه را نیز از آن دریغ کند. لک اضافه کرد: همچنین وضعیت بهره‌برداری از سدها در سال آبی جاری هم محل ابهام است و به نظر می‌رسد بخشی از حقابه دریاچه که باید به سمت آن می‌رفته، در سدهای حوضه محبوس شده است لذا شاهد این مدعا، نگاهی به گزارش هفتگی شاخص‌های مهم آب و برق که دربرگیرنده مخازن سدهاست در هفتم خرداد سال جاری توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران منتشر شده است که بر اساس آن، میانگین درصد پرشدگی سدهای کشور ۵۵ درصد و میانگین درصد پرشدگی سدهای اصلی حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۷۴ درصد است! این عدد برای سدهای کشور در سال گذشته ۶۱ درصد بوده یعنی شش واحد درصد بیشتر از عدد فعلی، ولی برای دریاچه ارومیه ۵۹ درصد بوده یعنی ۱۵ درصد کمتر از عدد فعلی! این اختلاف چیزی است که وزارت نیرو باید درباره مبنای مدیریتی آن، شفاف‌سازی کند لذا متأسفانه به دلیل محدودیتی که وزارت نیرو در انتشار عمومی داده‌ها ایجاد کرده، امکان تحقیق بیشتر در این باره، از محققان آب و محیط‌زیست، سلب شده است!
▪️بعد از احداث پُل میانگذر دریاچه آرام آرام حیات خود را از دست داد!
اینکه دریاچه اورمیه به سختی نفس می‌کشد و کسی یاریگر آن نیست به خودی خود غم انگیز است چرا که یکی از شاخص‌ترین پدیده‌های طبیعی جهان که در کشور ما وجود دارد و به دست ما سپرده شده است را از دست خواهیم داد!
میانگذر دریاچه اورمیه چند سال است که احداث شده و دو استان آذربایجان غربی و شرقی را به یکدیگر متصل کرده است اما این پروژه حساس از روز اول با حواشی مختلفی همراه بوده و همواره از سوی دوستداران محیط‌زیست با مخالفت روبرو بود چرا که آنها معتقد بودند احداث این پل سبب خشکی دریاچه شده و از چرخش آب ممانعت می‌کند که همین طور هم شد!
میان گذری که قرار بود سبب آرامش و تسهیل در رفت و آمد مردم این دو استان شده و مسیر ارتباطی را در زمان کوتاهی برقرار کند به یک مشکل زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی تبدیل و یکی از عوامل مرگ دریاچه اورمیه را پدیدار نمود و دقیقاً بعد از احداث این میانگذر بود که دریاچه آرام آرام به سوی خشکی رفت و حیات خود را از دست داد!
به گفته کارشناسان در ساخت این میانگذر قرار بود گذرگاه‌هایی برای تبادل و جریان یافتن آب دو سوی آن ساخته شود که با خشکی‌های که از آن زمان شروع شد این امر اتفاق نیفتاده است ولی این مورد تنها عامل خشکی دریاچه نبوده و بر اساس مطالعات علمی دیگر عوامل کاهش آب دریاچه اورمیه، کاهش سهم آبهای ورودی به دریاچه در اثر توسعه کشاورزی، برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب سطحی و زیرزمینی، تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌های نسبی در سال‌های اخیر است.
خشک شدن دریاچه اورمیه و جریان نیافتن آب در آن سبب از بین رفتن حیات آرتمیا – تنها موجود زنده در این دریاچه – شده و این امر از حیث‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی دو استان و حتی کشور را نیز دچار مشکل می‌کند ولی امسال با توجه به بارش‌های فراوان و در نتیجه آن جان گرفتن دوباره دریاچه اورمیه اصلاح میانگذر و بازنگری و ساماندهی آن بسیار حائز اهمیت بوده و در آینده استانهای آذربایجان غربی و شرقی و حتی کل کشور نیز تأثیر بسیار مهمی دارد!
? عکسها از: وحید پوررضوی
