عصرآزادی آنلاین/ دکتر قدیر گلکاریان، مدرس روابط بین الملل Near East University
ارمنستان کشوری است که از خیلی جهات فاقد برتری های لازم در صحنه سیاست خارجی است. اما از نظر رعایت اصول منطقی در زمینه حقوق مدنی و دموکراسی در مقایسه با سایر جمهوری های جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی سابق خیلی جلوتر است. با این حال فاصله زیادی تا کامل شدن شرایط لازم در سیاست داخلی و خارجی دارد. از دهه 90 تا به امروز دو یار و متحدش (ایران و روسیه) به عنوان شرکای نزدیک این کشور محسوب می شوند و با اینکه ارمنستان آگاهی لازم به سیاست جاه طلبانه روسیه دارد و غالب تحلیلگران آن کشور، روسیه را هنوز یک امپریالیست شرقی می دانند ولی نیازمند حمایت روسیه است. ایران هم هر چند تنها از جنبه ژئوپلتیکی و همجواری برایش اهمیت دارد، اما هیچ وجه مشترکی میان ارمنستان و ایران به طور محسوس وجود ندارد. این دو کشور به عنوان گزینه های خوب و یا بد، برای ارمنستان اهمیت بسزایی دارند. چرا که هر دو کشور برای ارمنستان مزیت استراتژیک در قبال ترکیه و جمهوری آذربایجان فراهم می کند. وضعیت ژئوپلیتیکی ارمنستان متزلزل است و به جایگزین هایی همچون روسیه و ایران نیاز دارد. اما این وضعیت تا چه زمانی برای ارمنستان قابل تحمل و درک است؟!
مشارکت ارمنستان با ایران عمل گرایانه (پراگماتیک) است. چرا که ارمنستان از نظر موقعیت جغرافیایی نفرین شده و محصور شده تلقی میشود. ارتباط ارمنستان با جهان از سمت غرب با ترکیه و از سمت شرق با جمهوری آذربایجان که خصومتی با آنها دارد، محاصره شده است. تنها راه خروج از منطقه و دسترسی به جهان آزاد از طریق کشور گرجستان در شمال و یک گذرگاه مرزی با ایران در جنوب ممکن است.
از نظر تاریخی، ترکان آذربایجان در تقاطع امپراتوری روسیه، امپراتوری عثمانی و ایران ساکن هستند. اگر جمعیت کنونی جمهوری آذربایجان را که تقریباً 10 میلیون نفر می باشد و همسایگی آنان با بیش از 15 درصد ترک های آذربایجان از 85 میلیون کل جمعیت ایران را که درون مرزهای ایران ساکن هستند بیفزاییم، پتانسیلی برای ارمنستان برای جاه طلبی و یا زیاده خواهی وجود ندارد. از این رو، به تازگی شاهد تغییر روند سیاسی و دیدگاه پراگماتیک افزونتر در سیاست خارجی ارمنستان هستیم.
به طوری که آرارات میرزویان، وزیر خارجه ارمنستان اخیراً اعلام کرده است که ایروان آماده است گفتگوهای بیشتری را برای عادی سازی روابط دو جانبه با جمهوری آذربایجان انجام دهد. در همین حال، چراغ سبزهایی را هم پاشینیان در سال گذشته به عادی سازی روابط کشورش با ترکیه داده و همچنین آغاز پروازهای عادی و باری میان ایروان- استانبول هم که به تازگی خبرش منتشر شده است، نشان از جدیت ارمنستان در درک شرایط منطقی دارد.
در همین حال، اگر اختلافات ایران با آذربایجان را در زمینه مشارکت استراتژیک آن کشور با اسرائیل در نظر بگیریم، تغییر رویه ارمنستان در سیاست خارجی اش چندان هم به مذاق تهران خوش نخواهد آمد. هر چند تنش های موجود منطقه قفقاز کاهش خواهند یافت ولی رقابت میان ایران با دیگر بازیگران منطقه ای را پر هیجان تر خواهد ساخت. اسرائیل بیش از 25 درصد از کل انتقال تسلیحاتش را بین سال های 2011 تا 2020 به جمهوری آذربایجان محقق ساخته است. در ازای آن، جمهوری آذربایجان هم دسترسی اسرائیل را به فرودگاه های نزدیک مرز ایران به فاصله تقریباً 420 مایلی فراهم کرده است. در همین حال، چندی پیش شاهد توسعه روابط ارمنستان با اسرائیل بودیم که در حد گشایش سفارتخانه پیش رفته اند. به عبارتی روشن تر، اگر جنگی بین تل آویو و تهران رخ بدهد، جنگنده های اسرائیل به راحتی امکان ورود به حریم هوایی ایران را بدون طی کردن حریم هوایی اردن، سوریه و عراق در دست خواهند داشت. این یعنی، ارمنستان هم چندان نباید شریک و متحد صادق برای تهران تلقی شود. دولت ایران همانطور که تحولات و رخدادهای مربوط به اسرائیل در جمهوری آذربایجان را رصد می کند، می بایستی به حرکات موذیانه ارمنستان نیز حساسیت به خرج دهد.
بر کسی پوشیده نیست که آذربایجان و ترکیه هر دو به عنوان کشورهای ترک زبان با مشترکات زیاد جزو سازمان کشورهای ترک (OTS) هستند. اتحاد کم نظیر بین جمهوری آذربایجان با ترکیه که به عنوان یک قدرت منطقه ای در تقاطع اروپا و آسیاست و قطب مهم ترانزیتی در دهانه دریای سیاه و شرق مدیترانه محسوب می شود و امکانات زیادی در زمینه نظامی- امنیتی دارد، همچنین همکاری نزدیک بین ترکیه- اسرائیل که به تازگی سفرای متقابل مسئولیت یافتند، می تواند خیلی از پارامترهای غیر قابل ارزیابی را در مسایل امنیتی- سیاسی دگرگون سازد. این در حالی است که ترکیه نفوذ قابل توجهی در ناتو دارد. همچنین انرژی یکی از مزیت های استراتژیک آذربایجان است و در این زمینه می تواند علاوه از ترکیه، نیازهای ارمنستان را در صورت عادی سازی روابط دو جانبه تأمین کند و ارمنستان را از این جهت آسوده خاطر نماید.
از سوی دیگر، اتحاد ارمنستان با روسیه ریشه های تاریخی دارد. امروز ارمنستان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) است که قرارداد دفاعی دوجانبه با روسیه منعقد کرده است. بر همین اساس میزبان چندین پایگاه نظامی روسیه بوده و در حال حاضر برای تامین امنیت مرزهای خود به گاردهای روسی متکی است. بنابراین، ارمنستان برای روسیه یک متحد و مشتری استراتژیک تلقی می شود. از نظر استراتژی کلان روسیه، مسکو همچنان مایل به نفوذ در باکو است و در عین حال نفوذش در راستای همکاری استراتژیک با آنکارا می تواند، موجب چرخش سیاست خارجی ارمنستان شود.
از منظر کشورمان، اگر سفر نانسی پلوسی در سپتامبر 2022 را در کنار اقدام جدی و حمایتگرایانه مکرون، رئیس جمهور فرانسه در همان سال از مواضع ارمنستان و همچنین افتتاح کنسولگری کانادا در ایروان را به این مقوله بیفزاییم، بدیهی است که توجه ویژه به تحولات در ارمنستان امری اجتناب ناپذیر است. زیرا غرب بارها تمایل خود را به نزدیکی با ارمنستان نشان داده و در شرایطی که اکنون پارلمان اروپا تصمیمات ریسک آمیزی را علیه ایران بکار گرفته و موضع گیری های رهبران برخی از کشورهای مهم اروپایی علیه ایران مشخص است، رصد تصمیمات در سیاست خارجی ارمنستان امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.
نتیجه اینکه، یک چیز مسلم است. در حالی که آذربایجان برتری استراتژیک خود را نسبت به ارمنستان حفظ کرده و خواهد کرد، بدون توجه به حساسیت های جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی خود روند تصویب شده اش را هم دنبال خواهد کرد. همچنین اگر موازنه قوا در منطقه بدون تغییر باقی بماند، بعید است باکو سال ها برای به دست آوردن موقعیت و فرصت مناسبی برای پیشتازی خود این بار با هدف ساخت یک پل زمینی از آذربایجان به نخجوان صبر کند. در این راستا، درک درستی که در سیاست عملگرای ارمنستان دیده می شود، محور ویژه ای در آینده ای نه چندان دور در خط قفقاز میان آذربایجان- ارمنستان- ترکیه با حمایت روسیه شکل خواهد داد.
