عصرآزادی آنلاین / دکتر رحیم حیدری
گروه جغرافیای دانشگاه تبریز
●تولید ده میلیارد قوطی کبریت در تبریز مایه مباهات است.
●●●●●●●●●●●●●●●
قدردان تلاشهای خالصانه فرج پور باسمنجی یاداشت نویس عصرآزادی وزین هستم شما در روشن نگداشتن شعله چراغ یاد نیکان بزرگ این خاک سهیم هستید. به این بهانه و نکوداشت این بزرگان چند سطری نوشتم.
چندی پیش مطلبی از فرزند زنده یاد محمد تقی توکلی پدر نوین صنعت ایران خواندم که این کارخانه با تولید ده میلیارد جعبه کبریت، بزرگترین تولیدکننده کبریت دنیاست آن هم با کیفیت خوب و نیز یک چهارم قیمت جهانی کبریت.
این کارخانه و صنعت شاید امروزه به دلیل تغییرات سبک زندگی و پیشرفت های تکنولوژیکی، جایگاه قدیمی اش را نداشته باشد اما همین محصول ساده، از منظر هرمنوتیک ( نگاه تاویل گرایانه) به موارد مهمی اشاره و دلالت دارد که در این مقال و مجال به مورد اشاره می شود:
-کبریت سازی اولین کارخانه و صنایع ایران است که مستقیما متاثر از انقلاب صنعتی اروپاست و با کمترین فاصله زمانی به ایران منتقل شده است. همچون برخی از عناوین اولین های تبریز که با حداقل زمان، تبریز میزبان آن شده است مانند صنعت سینما که در سال ۱۲۷۹ – تنها ۵ سال بعد از اختراع آن توسط برادران لومیر در فرانسه – نخستین فیلم ها در سینما سولِی تبریز اکران شده است- یکی از تفاسیر مغفول و مهم در بررسی برند ” شهر اولین ها” عدم اشاره به زمینه های پذیرش این نوع از تحولات است.
در واقع بدون زمینه ها و عقبه تاریخی فرهنگی غنی، امکان وقوع چنین پدیده هایی غیر ممکن است. به بیان ساده، برندیابی “شهر اولین ها”، معلول زمینه های تاریخی، فرهنگی و هویت مدنی غنی تبریز است. نکته عجیب این داستان در این است که در فرآیند شکل گیری چنین برندهای تاریخی، فرهنگی و مدنی، شاهد همدستی و همداستانی نیروهای طبیعی و انسانی، برای محو این شهر نیز هستیم، چندانکه در هزاره گذشته بیش از هر شهری، اشغالگری های نظامی و زلزله های ویران گر را تجربه نموده است.
نکته عجیب تر اینکه در همین حال، ضمن حفظ و احیاء حیات خود، از حیات ایران نیز حمایت کرده و بارها به عنوان پایتخت، منشا و مبداء اغلب تحولات مهم اجتماعی، اقتصادی و علمی در سطح ملی و گاه بین المللی بوده است.
از این روست که می توان به سادگی معترف بود که همه موارد مذکور منجر به خلق شهری منحصربفرد شده اند که شخصیت و روحی نامیرا دارد. این شخصیت، بزرگترین دستاورد و مهم ترین میراث تبریز است.
این شخصیت که محصول توانایی، مزیت های فرهنگی و هویت تاریخی تبریز است اگر به مثابه مرجع ( Reference ) تاریخی (نوستالژی رجعت به توانمندی های گذشته) تلقی شود، به جای توسعه تبربز، گرفتار چرخه بی پایان مزیت شماری و تبریزستایی خواهیم شد و صد البته اگر به عنوان منبع (Resource) تاریخی نگریسته شود (یعنی کشف دلایل شکل گیری آن مزیت ها در راستای خلق مزیت های جدید) می تواند در هموارسازی جاده توسعه هر شهر و کشوری موثر افتد.
توانایی و هویت تاریخی به مثابه مرجع نه منبع، نکته ای بود که اخیرا آقای دکتر فاضلی هم درخصوص تبریز بدان اشاره کردند.- رشد و مانایی صنایع سنگین و مادر تبریز در طول قرن گذشته، بیشتر مدیون و مرهون تبریزدوستان و ستارخان های اقتصادی اش چون “توکلی” ها بوده است تا سرمایه گذاری های دولتی. در خلال سده اخیر آنها برند صنعتی-تجاری تبریز را همچنان به عنوان یک شهر صنعتی حفظ نموده اند.
این در حالیست که بخاطر کم مهری های اقتصادی پایتخت – که از ابتدای پهلوی اول شروع شده – تقریبا هیچ قطب رشد صنعتی-ملی دولتی مستقر نشده، بخش مهمی از فعالان اقتصادی تبریز مهاجرت کرده و سرمایه های شان را از این شهر خارج کرده اند. البته نباید فراموش کرد که فقدان هم افزایی یعنی تعامل متعالی اقتصادی – به بیان عامیانه و ساده همان اختلاف ها – مابین صاحبان سرمایه های این شهر، در تسریع و تشدید روند مذکور کم تاثیر نبوده است.
به جرات میتوان گفت که غیر از تبریزدوستی، تقریبا در اغلب زمینه های اقتصادی اجتماعی اختلاف داشته و فاقد تفاهم و هم افزایی اند.
این در حالیست که در دوران اقتصاد معاصر پست سرمایه داری و پست فوردیسم و نیز در سایه ارتباطات، “هم افزایی اقتصادی- اجتماعی” (Socio-economic Synergy) نه تنها به معنی امکان پذیری رفاقت اقتصادی در عین رقابت اقتصادی است، بلکه می تواند به بهره مندی همه ذینفعان و فعالان اقتصادی شود.
تبریز امروز، برای بازیابی و احیاء اقتصادش، بیش و پیش از هر زمانی، به آنها نیاز دارد.
