اشاره: نام دکتر علی اصغر شعردوست با برقراری پل فرهنگی بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری نو پای آذربایجان در آمیخته است.
او چهره ای فرهنگی، سیاستمداری زبده و دیپلماتی کارکشته است که از رئیس رادیو ایران (مهم‌ترین رسانه جمعی دهه شصت) گرفته تا نمایندگی مردم شریف تبریز در مجلس ۶ ام و سفیر کبیر ایران در تاجیکستان را در کارنامه درخشانش دارد.
جای هیچگونه تردیدی نیست که دکتر شعردوست در بسط و تعمیق روابط ایران با قفقاز و آسیای میانه به ویژه دو کشور آذربایجان و تاجیکستان، نقش بی بدیلی را ایفا نموده و در اوج پروپاگاندای ایران هراسی دشمنان ایران، توانسته است چهره فرهنگی، تاریخ و تمدن درخشان کهن سرزمین ایران در فرارود و نیز آن سوی ارس به خوبی تبلیغ و ترویج دهد، کاری که دستگاههای عریض و طویل فرهنگی کشور و حتی وزارت امورخارجه در آن ناکام ماند.
چرایی این موضوع را باید در قابلیت ویژه دکتر شعردوست در شناخت عمیق فرهنگ، ادبیات و تمدن فلات ایران و قفقاز و آسیای میانه دانست و شهرت بی همتای او به عنوان یک دیپلمات ایرانی در بین نخبگان فرهنگی، آکادمیسین ها و سیاستمداران ریز و درشت کشورهای آذربایجان و تاجیکستان موید این ادعاست.
اغراق نیست اگر بگوییم کمتر دیپلمات ایرانی در گذشته و حال به اندازه ایشان به “ ادبیات حسرت “ آشنا باشد. از همین رو سراغ ایشان رفتیم و نظرشان را در مورد شعرخوانی رجب طیب اردوغان رییس جمهور کشور دوست و مسلمان ترکیه و همچنین عکس العمل شتابزده دکتر جواد ظریف وزیر محترم امور خارجه و سخنان ناسنجیده بعضی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، جویا شدیم.
در ادامه دیدگاه‌های ایشان را با هم می خوانیم و یک نکته را توضیح بدهیم که چون همکارانمان در پایگاه خبری نصر نیوز نیز تقاضای مصاحبه از آقای دکتر شعردوست کرده بودند، به لحاظ رعایت وقت گرانبهای ایشان توافق کردیم پاسخها و نکته نظرات آفای دکتر در قالب پرسشهای نصر نیوز منعکس شوند. بنابراین لازم است سپاس خود را از همکارانمان در نصر نیوز اعلام داریم.
رییس‌جمهوری ترکیه در رژه پیروزی جمهوری آذربایجان قطعه شعری قرائت کرد. تحلیل شما از این اقدام چیست و آیا مصداق آن شعر تعرض به تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران بود؟
برای پاسخ به این سؤال بهتر است ابتداء به خاستگاه این شعر توجه کنیم. پس از جدایی سه منطقه اصلی قفقاز جنوبی یعنی آذربایجان، ارمنستان و گرجستان از ایران پس از عقد قراردادهای ننگین گلستان و ترکمنچای در قرن نوزدهم و تعیین رود ارس به عنوان مرز جدید امپراتوری روسیه تزاری با ایران ساکنان این سوی رود روابط خویشاوندی و سرزمینی خود را با مردم آن سوی رود از دست دادند و غم و اندوه خود را به شیوه های مختلف ابراز کردند. به ویژه در ادبیات شفاهی مردم ما مویه کنان به جدایی سرزمین های آن سوی ارس اعتراض کردند. چرا که سال ها با مردم مسلمان قفقاز ارتباط تنگاتنگی داشتند و جدایی آنها را نمی توانستند به آسانی هضم کنند. این شیوه اعتراض در قالب ادبیات حسرت بیشتر و از جمله در همان شعری که رئیس جمهور ترکیه قرائت کرد نمود داشت. اين حسرت جدايى شهرهاى ايران منجر به پيدايش نوعى ادبيات با عنوان ادبيات حسرت شده است كه در شعرهاى استاد شهريار صدها بيت از اين نوع شعر وجود دارد. هدف باطنی اين نوع شعر و از جمله ابيات خوانده شده توسط رئيس جمهور تركيه، بازگشت سرزمین های جدا شده به ایران مى باشد، هرچند كه احتمالاً جناب اردوغان بر آبشخور اين شعر و مضامين قابل بهره بردارى از آن توجه نداشته اند. نکته اساسی اینجاست که تمامی مناطقی که موضوع مورد اشاره شعر است در زمان شاهان قاجار و ذیل عهدنامه گلستان و با زور و ستم اتحاد جماهیر شوروی سابق الحاق شده است و در واقع این شعر دردنامه ای است برای جدا شدن پاره ای از فرهنگ و خاک ایران به شوروی سابق. به نظرم رئیس جمهور محترم ترکیه کل این منظومه را نخوانده است. کما اینکه در آستانه فروپاشی شوروی با از میان رفتن موانع مرزی این رفتار را در ساکنان دو سوی ارس دیدیم و مردمان به تنگ آمده از سیاست الحادی نظام کمونیستی با تجمع در ساحل رود ارس اشتیاق خود را به همگرایی با ایران هر چند به صورت سمبولیک نشان دادند. لذا تصور می کنم که جناب آقای اردوغان بدون توجه به کانتکست تاریخی شعر در ایران آن را بر زبان آورده است و مقامات رسمی ترکیه با مشاهده حساسیت های افکار عمومی و دولت ایران بر حفظ تمامیت ارضی ایران تأکید کردند. در واقع خواندن چنین شعری می تواند تمامیت ارضی آذربایجان را زیر سؤال ببرد نه تمامیت ارضی ایران را. در نهايت بايد به اظهار نظر جناب مولود چاووش اوغلو اشاره کنم که پس از واکنشها و محکومیت هایی که در کشورمان به این موضوع شد، بیان نمودند که رئیس جمهور ترکیه به تمامیت ارضی ایران احترام گذاشته و نسبت به حساسیت های پیرامون شعر قرائت شده نیز مطلع نبوده است و آن را صرفا در ارتباط لاچین و قره باغ می دانسته و به همین دلیل آن را در مراسم باکو خوانده است. این اظهار نظر رسمی وزیر امور خارجه ترکیه که به همتای ایرانی خود ابراز شده است قابل پذیرش است. این موضوع را جناب دکتر ظریف وزیر امور خارجه کشورمان هم در تویت خود بازتاب داد. كه البته به نظر اينجانب اين توئيت هم از دقت لازم برخوردار نبود. واكنش نشان دادن عاليترين مقام ديپلماسى كشور در مواردى كه منافع ملى ايران و به مراتب اولى تر تماميت ارضى كشور مورد هجمه باشد امرى ستودنى است، اما اين مورد نميتواند از مصاديق همچو هجمه اى باشد. جالب اینکه عليرغم اين همه ادبيات حسرت و تحسر جدايى هفده شهر قفقاز، جمهوری اسلامی ایران هرگز نسبت به آذربایجان ادعای ارضی نکرده است و در دی ماه سال 1370 جزو نخستین کشورهایی بود که استقلال این کشور همسایه را برسمیت شناخت. با اينكه پاسخ به اين سؤال طولانى شد اما حيفم مى آيد كه ابياتى از استاد شهريارمان در اين موضوع را نقل نكنم. شهريار مى فرمايد:
گر نه شمشیر ارس اقلیم ما دارد دو نیم
گنج بخش گنجه از ما و شهیر شیروان.
صائب تبریزی و شیخ شبستر قرن هاست
کز نبوغ عشق و عرفانند خود صاحبقران.
نغمه آزادی از اینجا بلند آوازه شد
با صدای نعره سردار ما ستارخان.
در دل این توده برباد و خاکستر نشین
آتشی خفته است از عشقی نمیر و جاودان.
دلیل تفرقه افکنی برخی گروه‌های سیاسی و افراد من جمله تعدادی از نمایندگان مجلس در رابطه با روابط ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان چیست؟
اینکه مردم ایران و نهادهای مختلف به تمامیت ارضی کشورمان حساسیت دارند و آن را خط قرمز خود می دانند بسیار غرورآفرین است. لیکن بهتر است در این موضوع با ظرافت تمام برخورد کرد تا خدای نکرده لغزش کلامی یک مقام خارجی باعث تفرقه در صفوف منسجم ملت ایران نشود. این مسئله از آن نظر اهمیت دارد که دشمنان نظام اسلامی دنبال اختلاف افکنی و کم رنگ کردن “وحدت کلمه” امام راحل هستند که آن را کلید حل همه مشکلات می دانستند. از طرفی درست در شرایطی که میهن عزیزمان در معرض هجمه سنگین بدخواهان منطقه ای و فرامنطقه ای قرار دارد گرا دادن به دشمن عملی نابخشودنی است. متاسفانه در جلسه علنی روز یکشنبه مجلس سخنان تفرقه افکنانه و مغایر با اصول و آرمان های نظام مقدس جمهوری اسلامی یکی از نمایندگان مجلس را شاهد بودیم که باعث خوشنودی دشمنان قسم خورده کشورمان شد. من معتقدم که وحدت ما منبع قدرت ماست و رشد افکار مخرب ایرانشهری یا انواع پان ها ضربه مهلکی به همبستگی ملی وارد خواهد کرد. در قضیه اخیر بهتر است همه سوء تفاهمات با دول همسایه از مجاری دیپلماتیک پیگیری شود و حساسیت های نظام به آنها منتقل گردد. کما اینکه طرف ترکیه ای خطای خود را پذیرفته است. امیدوارم پس از احیای تمامیت ارضی آذربایجان و حمایت آشکار مقام معظم رهبری از رفع اشغال خاک جمهوری آذربایجان شاهد گسترش روابط برادرانه در منطقه باشیم و اجازه ندهیم رژیم های مغرض به تخریب روابط ما با جمهوری آذربایجان و نیز ترکیه بپردازند. فکر می کنم که بستر جدیدی برای روابط فراگیر در منطقه در حال شکل گیری است و همه رهبران اجتماعی وظیفه دارند به تحکیم روابط کمک کنند و آرزوهای دشمن در ایجاد نفاق را در نطفه خفه کنند.
فرصت هایی که آزادی قره باغ اشغالی در اختیار ایران می گذارد چیست و سیاستگذاران کشورمان چگونه باید از این فرصت ها استفاده کنند؟
اصولا وجود یک همسایه هم فرهنگ و هم دین که اشتراکات فراوانی با ما دارد فرصتهای ویژه ای را هم از نظر اقتصادی و هم از نظر هم افزایی سیاسی منطقه ای و جهانی در اختیار ما قرار می دهد. موضوعی که در زمان مرحوم حیدرعلی اف و تا پیش از ریاست جمهوری فرزندش الهام، به آن توجه ویژه ای می شد. لیکن متاسفانه طی سالهای اخیر ما نه تنها در این مناطق فرصتها را از دست داده ایم بلکه جایمان را به رقبای منطقه ای خود واگذار کرده ایم. به نظر من آزادی قره باغ شمالی نیز تا زمانی که اهتمام ویژه ای به همسایگان به ویژه حوزه تمدنی نوروز نشود تاثیر چندانی بر روابط ما با همسایگان نخواهد گذاشت. بنده معتقدم افرادی باید در حوزه دیپلماسی در این مناطق فعالیت کنند که شناخت عمیقی از روابط و لایه های مختف قدرت در ساختار حکومتی جمهوری آذربایجان و ترکیه داشته باشند. یعنی همین که زبان ترکی و استانبولی را بدانند کافی نیست، باید ساختار قدرت در کابینه را بشناسند و پیشینه افراد ذینفوذ در هیئت حاکمه هریک از این دو کشور را کاملا بدانند.
ایران از ابتداء مناقشه قره باغ بر احیای تماميت ارضی جمهوری آذربایجان تأکید می کرد و در مجامع بین المللی از موضع بر حق آن کشور دفاع می نمود. در جنگ اخیر هم همه مقامات ذیصلاح کشورمان به ویژه مقام معظم رهبری و رئیس جمهور محترم بر این اصل خدشه ناپذیر تأکید کردند. رئیس جمهور آذربایجان هم در پاسخ به این حمایت ها و نیز بسته شدن دالان هوایی و زمینی ایران به روی ارمنستان مراتب قدردانی خود را ابراز کرد. علاوه بر این جناب الهام علی اف در جریان بازدید از مناطق تازه آزاد شده، ارس را مرز دوستی ایران و آذربایجان نامید. در چنین فضایی فرصت های بسیاری به روی شرکت های ایرانی ایجاد شده است و می توان پتانسیل های موجود و توانمندی شرکت های عمرانی کشورمان را به طرف آذری معرفی کرد. چرا که دریافت خدمات از ایران به مراتب اقتصادی ترو باصرفه است. از طرفی احیای 132 کیلومتر از مرزهای زمینی آذربایجان با ایران می تواند به افزایش مراودات مرزی و گمرکی بین دو کشور مسلمان و برادر کمک کند. هر چند جناب آقای موسوی سفیر محترم ایران هم رایزنی هایی را در این زمینه آغاز کرده است اما امیدوارم در فضای دوستی شاهد فعاليتهاى بيشتر در راستاى تحقق طرح های مشترک بین دو کشور باشیم. این موضوع بدون شک به تحکیم پیوندها و صلح و ثبات در منطقه کمک خواهد کرد. البته آرزوی بزرگ ما تشکیل بازار بزرگ در منطقه با شرکت همه همسایگان است و خود این عامل می تواند به رفع ذهنیت های منفی بین دو همسایه شمالی یعنی آذربایجان و ارمنستان هم کمک کند. من شخصاً ابراز تمایل رهبران این دو کشور به رفع کدورت های برجامانده از دهه های اخیر و آغاز مرحله نوینی از همکاری و پرهیز از منازعه را به فال نیک می گیرم و امیدوارم که قدرت های فرامنطقه ای این فضای تفاهم را به هم نریزند.
آینده سیاسی ایران و ترکیه را پس از تنش های چند روز اخیر چگونه پیش بینی می کنید؟
به نظرم تنش های موجود با حسن نیت طرفین و توضیح دستگاه دیپلماسی ترکیه مدیریت خواهد شد و دو کشور همسایه همچنان به همکاری های خود در قالب های مختلف ادامه خواهند داد. چرا که نمی توانند از پتانسیل های هم غفلت کنند. ترکیه برای ارتباط با آسیای مرکزی و کشورهای شرق در چارچوب احیای جاده ابریشم قطعاً به ایران نیازمند است و بر نقش سازنده ایران در حل و فصل مناقشات منطقه ای به خوبی آگاهی دارد. لذا بعید است در پی بر هم زدن معادلات باشد. دعوت آقای اردوغان از ایران برای مشارکت در پلاتفرم ششگانه هم مؤید چنین مطلبی می باشد. جمهوری اسلامی ایران هم ترکیه را شریک استراتژیک و سنتی خود می داند و بر حسن همجواری با آن کشور تأکید می ورزد. در واقع ایجاد مناسبات نزدیک با کشورهای همسایه در اولویت سیاست خارجی ایران قرار دارد و در اسناد بالادستی نظام هم به این امر تأکید شده است.
یکی از اصلی ترین سیاست های ترکیه، مقابله مستقیم با اشغالگران صهیونیستی است. با توجه به سیاست های مشترک ایران و ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی، اتفاقات اخیر می تواند در این سیاست مشترک خللی وارد کند؟
در مجموع سیاست های اخیر ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی با استقبال ایران مواجه شده است و پس از سخنرانی معروف رجب طیب اردوغان در نشست داووس علیه جنایات اسرائیل شاهد استفاده مقامات ارشد ترکیه از عبارت هایی همچون “دولت تروریستی” و “قاتل کودکان” در باره این رژیم هستیم. چنین رویکردی را در راستای کارزار جمهوری اسلامی ایران علیه رژیم غاصب صهیونیستی تلقی می کنیم. البته ما خواهان قطع رابطه همه کشورهای اسلامی به ویژه ترکیه با رژیم جعلی اسرائیل هستیم و امیدواریم این آرزو در آینده نزدیک محقق شود. حالا رژیم صهیونیستی با هراس از همبستگی و نزدیکی ایران و ترکیه در مسئله فلسطین به دنبال ایجاد فاصله و درگیری بین این دو کشور اسلامی می باشد و از طریق رسانه های خود به اختلافات و سوء تفاهم های مقطعی این دو کشور دامن می زند. لذا نباید به دشمن فرصت بهره برداری از این اختلافات را داد.
به نظرم موضوع دفاع از قدس و حقوق مسلمین موضوعی بسیار ریشه دار و انسانی است و با اظهار نظرهای نابجا و یا کمرنگ یا پر رنگ شدن روابط دو کشور تاثیر چندانی نمی پذیرد. همانطور که بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی در بیاناتی اشاره داشتند که اگر هر مسلمان یک سطل آب به سمت اسرائیل بریز اسرائیل را آب خواهد برد، کشور ترکیه نیز در سالهای اخیر مواضع نسبتا مشابهی با رژیم صهیونیستی داشته است. نماد این مواضع کشتی صلح جهت کمک رسانی به فلسطینیان محاصره شده در غزه بود. در حالی که کاروان آزادی به ساحل غزه نزدیک می‌شد، کشتی‌های اسرائیلی با پرچم‌های سفید کاروان آزادی را محاصره کرده و با بالگردهای خود آن را مورد هدف قرار دادند. به نظرم اتفاقات اخیر تاثیر چندانی بر مواضع مشترک همسایه نسبت به دشمن مشترک خود نخواهد داشت. البته با درایتی که در مسئولان دو کشور می بینیم دشمن هرگز به مقصود خود نخواهد رسید و ما همچنان در کنار هم به تقویت مبارزات حق طلبانه مردم مظلوم فلسطین علیه اشغالگری رژیم غاصب اسرائیل ادامه خواهیم داد. چرا که پس از خیانت ارتجاع عرب در برقراری روابط با رژیم صهیونیستی فلسطینیان هم اکنون بیش از هر زمان دیگر به پشتیبانی ایران و ترکیه نیاز دارند و این دو کشور در کنار یکدیگر به تحقق آرمان های ملت فلسطین کمک خواهند کرد.
