ربع رشیدی، تاریخ پنهان جهان

✍ بهرام آجورلو

مدیر پروژه بین المللی ربع رشیدی

رئیس دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر تبریز

 

 

محوطه باستانی و کاوشگاه ربع رشیدی که با شماره ۹۴۳ در سال ۱۳۵۴ شمسی در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شده است در شمال شرقی شهر تبریز، در ناحیه تاریخی بیلانکوه که امروزه بیشتر با عنوان محلّه عباسی شناخته می‌ شود، قرار دارد.

آنچه که امروز از اثر ملّی ربع رشیدی مشاهده می‌شود، بخشی از بازمانده‌های مجموعۀ ابواب البرّ ایلخانی خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی متعلق به قرن ۸ هجری و نیز بقایایی از یک قلعۀ اواخر قرن ۱۰ و اوایل قرن ۱۱ هجری قمری است. البته کاوشگاه ربع رشیدی بیشتر به لحاظ مجموعه ابواب‌ البرّ رشیدی روزگار خواجه رشیدالدین در عالم اسلام اشتهار دارد، زیرا شماری از نامداران عرصه‌های علمی و فرهنگی و ادبی ایران در آنجا با حمایت‌های مادی و معنوی خواجه رشیدالدین و پسرش وزیر غیاث‌الدین محمد سکنی گزیده و شماری از مهم‌ترین آثار قلمی و ادبی عالم اسلام را خلق کرده‌اند که برای مثال می‌شود به مجموعه جامع‌التواریخ رشیدی و دایره‌المعارف سفینه تبریز اشاره کرد و همچنین از علّامه قطب‌الدین شیرازی که امروزه مدفن او در خیابان طالقانی قرار دارد، برای تدریس و مدیریت مدرسه ربع رشیدیّه دعوت شده بود و حتی مجموعۀ باغ کمال که آرامگاه کمال‌الدین خجندی و کمال‌الدین بهزاد، دو چهره تاریخی ادبیات و هنر مینیاتور ایرانی هستند، به مجموعه بزرگ ابواب البرّ رشیدی تعلق دارد.

▪️اقدامات مدیریتی معاونت میراث فرهنگی

معاونت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی از سال ۱۳۹۲ شمسی مجموعه‌ای از اقدامات مؤثر را برای احیای پروژه ربع رشیدی در ابعاد بین‌المللی آغاز کرده و طی ۱۰ سال گذشته بلاوقفه تا فروردین ۱۴۰۲ شمسی ادامه داده است.

یکی از مهم‌ترین اقدامات این معاونت در طی ۱۰ سال اخیر، تلاش برای کسب بودجه و اعتبار برای تملیک و آزادسازی اراضی کاوشگاه ملّی ربع رشیدی بوده است هر چند که ربع رشیدی از سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملّی ایران ثبت و طرح تملیک و آزادسازی اراضی آن آغاز شده بود، اما متأسفانه در دهه ۱۳۶۰ وقفه‌ای در این روند ایجاد شد که منجر به گسترش ساخت و سازهای غیرمجاز و تجاوز و دست‌اندازی به عرصه و حریم این اثر ملّی شد به طوری که در دهه ۱۳۶۰ ربع رشیدی از این ساخت و سازهای غیرمجاز لطمات فروانی دید و از جمله در جبهه‌های شرقی و جنوبی آن و دقیقاً در محدوده عرصه اصلی اثر یک استادیوم بزرگ و یک ایستگاه گاز و یک پمپ بنزین احداث شد و ساختمان‌های شخصی و دولتی نیز ضوابط رعایت ارتفاع در محدوده حریم را اصلاً رعایت نکردند. با این حال، معاونت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی تا اول فرودین ۱۴۰۲ شمسی موفق به تأمین بودجه برای تملیک دوباره و آزادسازی مجدد مجموعاً ۱۳ هکتار از اراضی عرصه اصلی کاوشگاه ربع رشیدی شده است.

از دیگر اقدامات راهبردی معاونت میراث‌ فرهنگی آذربایجان شرقی باید به تأسیس پایگاه پژوهشی ملّی مجموعه میراث‌ فرهنگی ربع رشیدی اشاره شود که از سال ۱۳۹۸ شمسی شروع به فعالیّت کرده است. تأسیس پایگاه ربع رشیدی اجازه می‌دهد که البته در صورت تأمین مستمر بودجه و اعتبارات لازم، فعالیت‌های پژوهشی و حفاظتی و مرمتی کاوشگاه ربع رشیدی در طی ۱۲ ماه از سال بلاوقفه در جریان باشد و از جمله احداث موزه تخصصی و کتابخانه تخصصی نیز برای این مجموعه پیش‌بینی شده است.

تشکیل پرونده ثبتی برای ثبت ربع رشیدی در فهرست میراث جهانی یونسکو از دیگر اهداف و برنامه‌های پایگاه است و البته شایان یادآوری است که در سال ۱۴۰۱ پرونده ربع رشیدی برای ثبت در فهرست میراث‌ فرهنگی جهان اسلام موسوم به آیسسکو ارسال شده است.

ثبت وقفنامه ربع رشیدی که به قلم شخص خواجه رشیدالدین است و ثبت جامع التواریخ رشیدی نسخه کاخ – موزه گلستان در فهرست میراث معنوی و حافظه جهانی یونسکو در سال‌های گذشته از دیگر اقداماتی است که با همکاری و پیگیری معاونت میراث فرهنگی استان تحقق یافته است و نهایتاً باید به پروتکل بین‌المللی ربع رشیدی اشاره شود که بستر و زمینه بین المللی کاوش و پژوهش در ربع رشیدی فراهم کرده است.

▪️دستاوردهای پژوهشی ربع رشیدی

همانطور که اشاره شد، از سال ۱۳۹۵ شمسی با امضای پروتکل بین‌المللی ربع رشیدی با مشارکت معاونت میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی، پژوهشگاه میراث‌ فرهنگی و گردشگری، پایگاه پژوهشی ملّی ربع رشیدی، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان و شهرداری کلانشهر تبریز ساختار پژوهشی ربع رشیدی در ابعاد بین‌المللی و با هدف هدایت پروژه به سوی ثبت این اثر ملّی در یونسکو شکل گرفت.

دانشگاه آلمانی بامبرگ به این پروژه رسماً ملحق شده و درخواست‌هایی نیز از طرف دانشگاه‌هایی از ایتالیا برای مشارکت در این پروژه بین‌المللی دریافت شده است، در ۵ سال اخیر پایان‌نامه‌ها و رسالات تحصیلات تکمیلی و دوره‌های پسادکتری در حوزه‌های باستان‌شناسی و باستان‌سنجی و مرمت و معماری مرتبط با ربع رشیدی در دانشگاه‌های هنر تبریز، هنر اصفهان، بامبرگ و ازمیر به اتمام رسیده و یا در حال انجام هستند.

کاوش‌های باستان‌ شناختی و مطالعات حفاظتی و مرمتی در فاصلۀ ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ شمسی با مشارکت میدانی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و دانشگاه بامبرگ و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان انجام شد که متأسفانه به علت پاندمی کرونا متوقف شد و امید است که با تأمین بودجه از طرف مسئولان استانی در بهار ۱۴۰۲ احیا و از سرگرفته شود. البته در این مدت پروژه‌های مطالعاتی نظیر تهیه نقشه لیزر اسکن سه بعدی برج بزرگ جنوبی با اهداف مرمتی و تهیه نقشه ژئوفیزیکی تحت‌الارضی کاوشگاه ربع رشیدی با اهداف باستان‌شناختی توسط دانشگاه شهید بهشتی و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان انجام شده و به اتمام رسیده است. در ترکیب واحدهای پژوهشی هیئت بین المللی ربع رشیدی در حال حاضر دو پروفسور، پنج دانشیار، دو استادیار، یک پژوهشگر پسا دکتری، یک دکتر مهندسی و یک دانشجوی دکتری حضور فعال دارند.

▪️اقدامات حفاظتی و مرمتی ربع رشیدی

افزون بر خرید، تملیک و آزادسازی ۱۳ هکتار از اراضی عرصه اصلی کاوشگاه ربع رشیدی که فی‌النفسه مانع از تخریب عمدی یا سهوی آن توسط عوامل انسانی می‌شود و همچنین صرف نظر از تجدید حصارکشی و دیوار حفاظتی کاوشگاه در جبهه جنوبی، آثار معماری مکشوف از پنج گمانه کاوش با روش تخمیر کاهگل سنتی که به تأیید کارشناسان حفاظت و مرمت پایگاه رسیده است، توسط کارشناسان مرمتی واحد کارآفرینی دانشگاه هنر تبریز در دست اقدام است. در اینجا باید اشاره شود که کارشناسان این واحد از جمله کارشناسان فعال در مرمت و حفاظت میراث‌فرهنگی عتبات عالیات در کاظمین و کربلا و نجف اشرف نیز هستند.

تکمیل لیزر اسکن سه بعدی برج بزرگ جنوبی امکان آسیب‌ شناسی دقیق آن را در ابعاد میلی‌ متری فراهم کرده است و در حال حاضر مدیریت پروژه منتظر تخصیص بودجه و اعتبارات کافی برای شروع عملّیات میدانی مربوطه است. آنالیز ملاط برج بزرگ جنوبی توسط آزمایشگاه‌های دانشگاه صنعتی درسدن در آلمان انجام شده است و متعاقباً تیم کارشناسی بین‌المللی به این نتیجه رسیده است که برای انجام عملّیات مرمتی باید روش تهیه پخت سنتّی و اصیل ملاط بازسازی و احیا شود که در همین راستا، معاونت میراث‌ فرهنگی استان بر اساس طرح تیم آلمانی اقدام به ساخت کوره سنّتی مربوطه کرده است که البته باید با تأمین گاز صنعتی آن توسط شرکت گاز استان موافقت شود.

راه‌اندازی این کوره به پایگاه ربع رشیدی اجازه می‌دهد که به عنوان پایگاه تخصصی مطالعات ملاط سنتّی آهک در سطح کشور مطرح شود. کاوش‌های باستان‌شناختی در حصار جنوبی همچنین منجر به بازنگری در آن دسته از طرح‌ها و ایده‌های مرمتی شده است که در دهه ۱۳۸۰ قبلاً پیشنهاد شده بود و دکترین مرمتی پیشنهادی در حال حاضر بر انجام حفاظت حداکثری با روش‌های محیط زیستی تأکید دارد که از جمله ممانعت از فرسایش خاک با حفظ حداقل پوشش گیاهی ممکن است. دکترین مرمتی ربع رشیدی نیز بر انجام اقدامات کاملاً دارای قابلیت برگشت‌ پذیری تأکید کامل دارد. اقدامات حفاظتی برای مجموعه کاشی‌های معرق نفیس مکشوف نیز تا کنون توسط کارشناسان دانشگاه هنر اسلامی تبریز انجام شده است و مجموعاً پروژه ربع رشیدی دقت و اصرار دارد که فرایند کارها تا حد امکان دقیقاً مطابق با آیین نامه‌های معاونت میراث فرهنگی کشور و یونسکو و کاملاً توسط کارشناسان متخصص و با رعایت تخصص‌گرایی محض انجام شود.

▪️بازتاب بین‌المللی پروژۀ ربع رشیدی

پروژه بین‌المللی ربع رشیدی نظر به اهمیتی این کاوشگاه و آثار مادّی و معنوی آن در ابعاد بین‌المللی در عالم اسلام دارد، از همان آغاز مورد رصد نهادها و مؤسسات علمی خارج از کشور بوده و مورد استقبال قرار گرفته است. دستاوردهای پروژه تاکنون در سه همایش بین‌المللی سالانه پژوهشکده باستان‌شناسی کشور، یک پانل تخصصی در کنگره بین‌المللی باستان‌ شناسی خاورمیانه در ایتالیا و دو پانل تخصصی باستان‌شناسی ایران در دانشگاه بوخوم آلمان و استانبول با مشارکت معاونت میراث‌ فرهنگی استان، دانشگاه هنر اسلامی تبریز و طرف‌های آلمانی و کارشناسانی از ایتالیا و فرانسه و همچنین کنگره بین المللی بزرگداشت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی که با سعی و تلاش دانشکده معارف اسلامی دانشگاه تبریز در اسفند ۱۳۹۹ برگزار شد، بازتاب یافته است و دانشگاه بامبرگ نیز دوره‌های پسادکتری در این ارتباط را از سال ۱۴۰۱ آغاز کرده است.

▪️وضعیت گردشگری ربع رشیدی تبریز

معاونت میراث‌ فرهنگی از سال ۱۳۹۶ نسبت به تهیه و نصب گذر چوبی ویژه گردشگران اقدام کرده است. با توجه به وضعیت فعالیّت کارگاه حفاظت و مرمت ربع رشیدی، در حال حاضر محدودیت‌هایی البته وجود دارد اما در طرح‌های توسعه گردشگری البته به شرط تأمین بودجه و اعتبار کافی برای ادامه تملیک و آزادسازی عرصه اصلی و سپس حریم ربع رشیدی، در نظر است که پارک و بوستان برای استفاده گردشگران، پارکینگ ویژه اتوبوس‌ها و ون‌های تورهای دست‌جمعی و تعدادی از تأسیسات رفاهی برای گردشگران تدارک دیده شود.

نورپردازی و استفاده از عناصر و سازه‌های غیر نصبی و متحرک رفاهی و زیباسازی به نحوی که به آثار تاریخی تحت‌ الارضی لطمه و صدمه نزند نیز در برنامه‌های طرح گردشگری قرار دارد، اما به هر حال باید شهروندان محترم و مسئولان شهر تبریز حتماً توجه داشته باشند که ربع رشیدی با توجه به اهمیت، قدمت، ابعاد و وسعتی که دارد، یک پروژه چندین‌ ساله است که نیازمند تأمین مستمر و بلاوقفه بودجه و اعتبارات کافی است؛ زیرا در فقدان تأمین بودجه و اعتبارات کافی برای استمرار کاوش‌ها و حفاظت و مرمت، عملاً چیزی برای بازدید گردشگران وجود ندارد.

در این زمینه باید به تجارب موفق پایگاه‌های میراث فرهنگی پارسه و پاسارگاد در استان فارس حتماً اشاره شود. ماهیت گردشگری در ربع رشیدی از نوع گردشگری فرهنگی و تاریخی است که الزاماً رابطه‌ای ماهوی با کاوش و مرمت دارد.

▪️مشکلات مجموعه ربع رشیدی

تأمین بودجه و اعتبارات برای احیای پروژه ربع رشیدی در بهار و تابستان ۱۴۰۲ و همکاری مسئولان شهر تبریز برای ادامه تملیک و آزادسازی اراضی و بالاخص همکاری شهرداری تبریز و شهروندان محلۀ عباسی به منظور حفاظت و صیانت از ربع رشیدی در صدر فهرست مشکلات جاری و نیازمندی‌های ربع رشیدی است. شهروندان و گردشگرانی که منظره‌ای از ۱۳ هکتار خاک و اتلال و تپه‌ها را مشاهده و رویت می‌کنند باید به خاطر داشته باشند که این اتلال مشتی خاک و تودۀ سنگ نیست بلکه در بطن و دل آن‌ها آثار مادّی و میراث غنی هنر و معماری ربع رشیدی نهفته است که باید به مرور زمان تدریجاً کاوش و پدیدار گشته و حفظ و مرمت و صیانت شوند.