قره خروس قفقازی در معرض انقراض!

?عصرآزادی/ شهرام صادق زاده

انسان در هر نقطه‌ای که پا گذاشته، آثار سوئی از خود باقی گذاشته است که لطمات آن در برخی از مناطق هنوز هم تداوم دارد، هرچند همواره این دست‌ درازی‌ ها برای بهبود شرایط زندگی‌ بشر بوده، اما آثار مخرب و ناخوشایندی بر روی محیط زیست برجای گذاشته که در دراز مدت کم‌کم به معضلاتی بحران‌زا بدل شده است!

جنگل های بِکر ارسباران در منطقه شمال غرب ایران نیز از جمله این اماکن است که میزبان اسرارآمیزترین گونه از ماکیان از جمله قره خروس قفقازی می باشد که از ورزقان تا کلیبر ادامه داشته و لنگه آن در کشور یافت نمی شود.

متاسفانه عدم مراقبت از جنگل ها و نیز فعالیت های معدنی در ورزقان به کاهش وسعت این منطقه منجر شده و ارسباران که یکی از شاهکارهای خلقت است با دست درازی های انسانی مواجه شده که باید قدرش را دانست و حافظ قره خروس قفقازی به عنوان گونه پرنده شاخص ایران بود!

به نظر می رسد شِكار غيرقانونی در گستره محدودی از زيستگاه قره خروس روی داده و نقش آن در انقراض نسل اين گونه به اندازه ساير عوامل نيست اما به عقيده كارشناسان، فقدان اطلاعات و سوءمديريت، خطر اصلی برای خروس زیبای ساكن زيست بوم بين المللی ارسباران است که نباید به سادگی از کنار آن گذشت و صدای آن را شنید…

▪️زیست اول

قره خروس قفقازی Qara Xoruz یا همان سیاه خروس Caucasian Grouse از کمیاب‌ترین گونه‌های پرندگان جهان است که در منطقه حفاظت شده قره داغ موسوم به ارسباران زندگی می‌کند و زیستگاه آن در حدود ۱۰ هزار هکتار داخل این منطقه حفاظت شده و ۲۰ هزار هکتار خارج از منطقه حفاظت تخمین زده می شود.

این پرنده در ارتفاعات حدود ۲ هزار متری زندگی می‌کند و به جز فصل بهار که تظاهرات جنسی آنها در فضای باز جنگل قابل رؤیت می‌باشد، مشاهده آنها در مواقع دیگر سال به ندرت امکان‌پذیر است.

نخستین بار در سال ۱۳۵۲ حضور یک پرنده سیاه بزرگ در جنگل‌های کوهستانی کلیبر آذربایجان شرقی گزارش شد و به دنبال آن، چند مشاور خارجی وقت سازمان حفاظت محیط زیست از جمله دکتر اسکات از منطقه دیدن کردند که مشخص گردید این پرنده، سیاه خروس قفقازی است و تا آن زمان هیچکس نمی‌دانست که این گونه در ایران هم وجود دارد!

جنگل های ارسباران با ۱۳۰ هزار هکتار وسعت که از شهرت جهانی برخوردار است دارای یکهزار گونه گیاهی و ۳۰۰ گونه جانوری می باشد که اخیراً از کل مساحت اراضی حفاظتی این منطقه، حدود ۳۹ هزار هکتار  برای احداث پارک ملی از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست آذربایجان شرقی اختصاص یافته است.

به اعتقاد کارشناسان محیط زیست، احداث این پارک می تواند جلوی هجوم گسترده مردم را که بدون برنامه ریزی شده، به تمام قسمت های منطقه انجام می شد، بگیرد و جالب تر اینکه باعث جذب مسافران و گردشگران داخلی و خارجی به مناطق خوش آب و هوای آذربایجان خواهد شد.

مهمترين عامل تهديد سياه خروس به عنوان يكی از گونه های نادر جانوري جهان، چرای بي رويه احشام در زيستگاه آن، جنگل زدايي و نابودی علفزارهای محل سكونت اين پرنده توسط اهالی منطقه می باشد.

▪️زیست دوم

معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی با تاکید بر مراقبت های ویژه از گونه منحصربفرد قره خروس گفت: آخرین حد پراکنش گونه سیاه خروس قفقازی در ناحیه محیطی قفقاز منحصر به ارتفاعات ارسباران است.

داود غنی پور افزود: این پرنده نادر و زیبا از خانواده ماکیان سانان بوده و زیستگاه آن در ایران تنها محدود به ارتفاعات قره داغ و جنگل های ارسباران است و سازمان حفاظت محیط زیست در طول نیم قرن گذشته چتر حمایتی لازم جهت حفظ گونه و زیستگاه آن با رویه مقابله با گسترش فعالیت‌هایی نظیر جاده سازی و گردشگری بدون ضابطه انجام داده است.

وی، ارزش حفاظتی پرنده قره خروس در منطقه آذربایجان را بسیار بالا توصیف کرد و ادامه داد: با توجه به ارزش حفاظتی و زیبایی شناختی این گونه و انحصار آن به محدوده کوچکی از شمال آذربایجان شرقی به گردشگران توصیه می کنیم از هر گونه فعالیت مخاطره آمیز به ویژه تفریح هایی مانند آفرود سواری و رانندگی خارج از جاده ها در زیستگاه های حساس و مجاور این پرنده به شدت خودداری نمایند.

غنی پور اضافه کرد: جوامع محلی نیز باید از چرای دام، علف چینی و برداشت گیاهان دارویی به خصوص گونه قره قات که به عنوان غذای اصلی قره خروس در محدوده زیستگاهش است، به شدت پرهیز کنند!

وی از انجام سرشماری جمعیت سیاه خروس قفقازی گونه شاخص آذربایجان شرقی در روزهای اخیر در منطقه ارسباران خبر داد و تاکید کرد: سرشماری این گونه منحصر به فرد آذربایجان از طریق تخمین جمعیت و مشاهده مستقیم نرهای زایا و با رعایت تمام شرایط زمانی و جغرافیایی خاص صورت گرفته است.

غنی پور با بیان اینکه همه ساله در فصل بهار این پرنده در محدوده اکوتون جنگل و مراتع جهت جفت یابی اقدام به حرکات نمایشی می کند یادآور شد که این زمان بهترین فرصت برای سرشماری جمعیت آن برای نیروهای متخصص محیط بان را فراهم می کند.

▪️زیست آخر

جنگل زدایى و نابودى علفزارهاى زیستگاه این پرنده توسط اهالى روستاهای منطقه از جمله مهم ترین عامل تهدید این گونه نادر جهانی اعلام شده است به طوری بعـد از جنگل تراشی، این پرنـده یـک سـال و گاهاً تا دو سال در منطقه باقی می ماند و به دنبـال آن یـا نـابود می شود و یا منطقـه را تَـرک می کند!

در محدوده معدن مس سونگون تخریب جنگل به همراه آلودگی صوتی ناشی از انفجار و تردد ماشین الات سنگین باعث شده که جمعیت های این پرنده منحصربفرد به منطقه دیگری کوچ کنند که آنهم به ضرر زیست بوم آذربایجان است!

از عوامل مهم کاهش مساحت جنگل در زیستگاه سیاه خـروس، جنگل تراشی برای تأمین هیزم و ایجـاد فـضای چـرای دام در حاشیه جنگل است لذا تغییـر اقلیم نیز باعث افزایش گون زار و بوته زار و کاهش علفزار در منطقه می شود.

این در حالی است که کاهش مساحت جنگل متراکم و کـاهش علفـزار کـه بـه نـوعی کاهش پناهگاه سیاه خروس قفقازی محسوب می شود بدون تردیـد اثـر منفی بر روی جمعیت این پرنده زیبا و نادر خواهد داشت.

در حقیقت، مهمترین عامل تهدید سیاه خروس به عنوان یکی از گونه های نادر جانوری جهان، چرای بی رویه احشام در زیستگاه آن، جنگل زدایی و نابودی علفزارهای محل سکونت این پرنده توسط اهالی منطقه می باشد.

به نظر می رسد که شکار غیرقانونی در گستره محدودی از زیستگاه سیاه خروس قفقازی روی داده و نقش آن در انقراض نسل این گونه به اندازه سایر عوامل نیست لذا به عقیده کارشناسان محیط زیست، فقدان اطلاعات و سوء مدیریت، خطر اصلی برای سیاه خروس ساکن زیست بوم بین المللی ارسباران است!

بدین ترتیب، شناسایی زیستگاه های این پرنده منحصربفرد، شناسائی عادات، رفتار و عوامل تهدید کننده زیستگاه این گونه شاخص شمالغرب ایران در جهت حفظ و احیای آن باید همواره مدنظر کارشناسان و دوستداران محیط زیست قرار گیرد تا با فرهنگسازی گسترده، همیشه با قره خروس های زیبایمان در جهان افتخار کنیم!