عصرآزادی آنلاین / مولود اقبالی
مربی هنر و صنایع دستی
هنر ایران پس از یک دوره شکوفایی که از اواخر قرن نهم شروع شده و در دوران صفویه نیز بالندگی خود را ادامه می داد، با سقوط صفویان، شکوفایی خود را از دست داد، و وارد دوره رکود و رخوت خود شد و تا روی کارآمدن قاجاریان ادامه داشت و در دوران قاجار بود که هنر در ایران، دوباره حیات خود را آغاز نمود. قاجاریان در ابتدای حکومت خود، به ناچار به جنگی ناخواسته با روس ها وارد شدند. اما این جنگ پیامدهای بسیاری از بعد، سیاست، فرهنگ و هنر داشت. یکی از مهمترین پیامدهای این جنگ، الزام نمودن آشنایی ایرانیان با تحولات اتفاق افتاده در اروپا بود. پیرو شکست سنگین ایرانیان در دو جنگ پی در پی که نزدیک به 30 سال طول کشید، ایرانیان را ملزم نمود تا به فکر برطرف نمودن علل عقب ماندگی باشند، ناظر بر این، ایرانیان با فرهنگ و تمدن غربی آشنا شدند و این آشنایی اثراتی را به دنبال داشت که تا زمان حال نیز ادامه دارد. فرستادن گروهی از محصلان برای آموزش و تحصیل در اروپا، ترجمه کتاب های اروپایی به دستور عباس میرزا، ارسال سفرا به اروپا و رفت و آمد تجار، همگی تأثیری عمیق بر فرهنگ و هنر ایران به دنبال داشت و این اثرات را می توان در حوزه سیاست، فرهنگ و هنر به خوبی ملاحظه نمود. با این مقدمه، نگارنده در ادامه در تلاش خواهد بود تا به هنر فرش در دوره قاجار تمرکز نموده و تحولات اتفاق افتاده در این هنر را مورد نقد و ارزیابی قرا دهد.
یکی از هنرهایی که رواج آن از اواخر دوره نهم آغاز شده بود، هنر فرش بافی بود. جهش و حرکتی که در این دوره و مخصوصاً در دوره صفوی در نقوش و طرح های قالی صورت گرفته بود، برای اولین بار در ایران اتفاق افتاده بود. علی رغم رکود و رخوت فرش بافی در دوره های افشاریه و زندیه، آغاز دوباره حیات فرش در ایران به دوره قاجار می رسد. پیرو ارتباطات صورت گرفته با اروپاییان، غرب نیز مسهور فرش های ایرانی شده و خود نیز وارد تولید و تجارت فرش از ایران به کشورهای اروپایی شد. حکایت ها حاکی از آن است که بزرگترین شرکت های قالی بافی در این دوران در شهرهای مختلف به ویژه در تبریز جهت تولید فرش های دستبافت راه اندازی شدند و این امر نه تنها هنر ایران را در جهان معرفی می نمود، بلکه بخشی از اقتصاد معیشتی مردم را نیز تأمین می نمود. افراد بسیاری در شرکت های قالی مشغول به کار شدند و پیرو آن تولید و صادرات فرش در تبریز تبدیل به یکی از مهم ترین عرصه های تجارت گردید. حتی حکومت های قاجار نیز بر امر فرش بافی و صادرات آن توجه وافری داشتند.
حشمتی رضوی در کتاب خود آورده است؛ در دوره قاجار صدور فرش ایران به عنوان کالای تجارتی از راه ترکیه به اروپا آغاز شد. آنگاه که ذخیره ی فرش ایران رو به پایان گذاشت با همت بازرگانان تبریزی کارگاه های بزرگ قالی بافی در برخی شهرها از جمله تبریز، مشهد، کرمان و کاشان و سپس در بعضی روستاها از جمله در ناحیه هریس (آذربایجان) و اراک برپا شد و چون اروپا خواهان فرش کهنه ایران بود و آن را به قیمت گران نیز می خرید (رنگ فرش تازه خام می نماید) این بازرگانان شیوه کهنه نما کردن فرش از راه دواشور کردن را به وجود آوردند. در این دوره با رونق بازرگانی فرش، بافندگی فرش در مجموع از صورت حرفه روستایی خود در آمد و تبدیل به عامل مهمی در بازرگانی ایران شد. در کنار رونق صادرات فرش در بین تجار اروپایی و ایرانی، حکومت نیز نقش خود را در این امر مهم انجام می داد. در این دوره رونق صادرات فرش به حدی بود که تصاویری از این رویداد بر روی اولین کارت پستالهای زیبایی که در اواخر دوران قاجار چاپ شده بود نقش بست و به اقصی نقاط جهان ارسال گردید.
همزمان با شروع اقدامات بازرگانان تبریز در امر صادرات قالی به بازارهای جهانی، تجار و بازرگانان شهرهای مختلف کشور برای وسعت بخشیدن به فعالیتهای خود و استفاده از امکانات و تسهیلات تجاری به تهران مراجعت نمودند و در قسمتهای مختلف بازار تهران موجبات ترویج و توسعه ی هنر قالیبافی را فراهم آوردند. همچنین در مناطق مختلف کشور مخصوصا اراک (سلطان آباد)، تبریز، همدان و کرمان با در نظر گرفتن سلیقه ی کشورهای مصرف کننده اقدام به تهیه قالی در اندازه های مختلف نمودند که بیشترین قالیهای آذربایجان و همدان از طریق استانبول به کشورهای آلمان و انگلیس و قالیهای سلطان آباد و کرمان از طریق بندر عقبه در شمال دریای احمر که امروزه جزو کشورهای اردن است و بندرعباس در جنوب به ایالات متحده آمریکا صادر می گردیدند. به استناد ارنست اورسل سیاح فرانسوی، در سالهای 1882 میلادی بازار فرش فروشان تهران از جالب ترین بازارهای دنیا بود که در آن قالیهای زیبا در اندازه و نقشه های مختلف برای هر نوع خرید به معرض فروش گذاشته وی شد. از بزرگترین صادرکنندگان فرش تبریز که اولین پرچمداران صادرات فرش ایران نیز بودند و برخی خود در تولید فرش نیز دستی داشتند می توان به حاج یوسف قالیچی، حاج عبدالله قالیچی، حاج میرزا جعفر اسلامبولچی، حاج صمد قده قالیچی،میرزا علی اصغر و میرزا علی اکبر و اسماعیل قالیچی (فرزندان شادروان حاج عبدالله قالیچی)، صدقیانی، ایپکچی، حاج محمد ممقانی، محمود اف، دیلمقانی، آواکیان، کاسباریان و اردوبادی اشاره نمود. اغلب صادرکنندگان تبریزی به همراه دیگر صادرکنندگان فرش ایران در استانبول و در سرایی به نام سرای «والده خان» دفتر تجارت خود را تأسیس کردند که به مرور ایرانیهای دیگر هم در این مکان گرد آمدند. از تجاری که در این سرا دفتر کار داشتند می توان از شادروانان کرباسی، دیلمقانی، اعرابی، صدقیانی، شالچی، حاج رضا شهلا و همچنین خانواده معروف قالیچی (حاج یوسف قالیچی، حاج عبدالله قالیچی و فرزندانش ) نام برد.
گفته می شود حاج عبدالله قالیچی و فرزندانش میرزا علی اکبر قالیچی تنها تجار فرش بودند که در اولین نمایشگاه بین المللی وین که در سال 1892 تشکیل شده بود شرکت کردند و مقادیر زیادی فرش بفروش رساندند. پس از جنگ جهانی دوم که در سال 1939 میلادی شروع شد بسیاری از افراد مذکور به تبریز مراجعت نمودند و برای والده خان نیز تعطیل گشت. اما گفته می شود بقایای این سرا که به صورت ویرانه ای درآمده هنوز هم در استانبول موجود است.
دوره قاجار همزمان هست با ورود شرکت های خارجی که در زمینه تجارت فرش مشغول بودند. شرکت هایی مانند انگلیسی- سوئیسی «زیگلر» در سلطان آباد سابق (اراک) و شرکت آمریکایی قالی شرق و شرکت عثمانی- ایتالیایی (نیرکاستل) در تبریز و کرمان و بالاخره کمپانی شرق (O.C.M) در کرمان با شراکت بازرگانان یونانی-انگلیس متمرکز شده بود که هر کدام از آن ها برابر با سلیقه های مشتریان خارجی خود در نقاط یاد شده و سایر مراکز بافندگی مستعد، فعالیت هایی را در زمینه تولید و صادرات فرش دنبال می کردند که بازده کار آنان به این حرفه و هنر که در اواخر دوره ی قاجاریه آخرین مراحل نزولی خود را می گذرانید رونق و اعتباری شایان توجه داد و همچنین موجبات شناسایی قالی ایران را در بازارهای جهانی فراهم ساخت. کارگزاران این شرکت ها همانگونه که رعایت نظم و ترتیب و کار با نقشه را به قالی بافان تعلیم دادند متقابلاً در جهت رعایت سلیقه های مشتریان خود نقشه ها و طرح هایی را که در بیشتر طرح های سنتی ایران نبودند نیز به قالی بافان تحمیل نمودند.
یکی از مواردی که صنعت فرش را در دوره قاجار تحت تأثیر قرار داد، جنگ جهانی اول بود. جنگ جهانی اول، به طور کلی در خصوص صادرات فرش ایران وقفه ای عظیم را ایجاد نمود. این جنگ مشکلات زیادی را برای کسانی که از طریق تولید و یا تجارت فرش، هزینه های زندگی خود را تأمین می نمودند، از جمله افرادی مانند طراح، بافنده، رنگرز، … ایجاد نمود. پیرو این اتفاق و ایجاد وقفه در صادرات فرش به اروپا، بازرگانان تبریز در کشورهای همسایه بازارهایی به دست آوردند و چون در این بازارها به قیمت فرش بیشتر و به کیفیت آن کمتر توجه می شد، ناچار در کیفیت قالی کاستی های پدید آمد تا به بهای کمتری فروخته شود.
در این دوره، قالی تبریز علیرغم بحرانی که در طی جنگ جهانی اول متحمل شده است، هنوز هم می تواند روی صنعت دست شایسته خود و همچنین روی حدود بیست کارگاهی که کاملاً مجهز است و نیز روی امکانات متعدد خود برای رنگرزی و ریسندگی حساب کند. این محصول به خصوص در طول نیمه دوم قرن گذشته گسترش یافته است یعنی در عصری که قالی ها در کارگاه های درباری بافته می شدند و برای تزئین کاخ شاهزادگان و سلاطین و حکام در نظر گرفته می شده اند. سپس، قالی های آن تجاری می شوند و به صورت استاندارد در می آیند. سود مالی آن در اکثر قریب به اتفاق موارد بر جاه طلبی های هنری غلبه داشته است. مسلماً، در بین قالی های جدید، قالی هایی نیز بوده اند که ترنج مرکزی آن چند شقه شده و با دقت زیادی طراحی خود را حفظ کرده بودند. در اکثر موارد، زمینه ای که در اطراف ترنج قرار دارد، توسط حرکت زیبایی که به شاخه های گل دار داده می شود، از آنها پوشیده می گردد. اینها از مرکز شروع و به طرف دو ضلع کناری قالی پیش می روند و از همان جا رو به سوی ریشه های قالی سر می کشند و سپس، در میانه قالی، برای در آغوش گرفتن ترنج، به همدیگر می پیوندند. گاهی مواقع زمینه قالی یک رنگ و مثلاً سفید عاجی، قرمز، خاکستری یا آبی است و عاری از نقش های تزیینی می باشد.
عموماً حاشیه این قالی ها غنی و پر بار است که آن را غالباً در قالی های تبریز مربوط به نیمه دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم می بینیم. این نقش همان «هراتی زمینه» است که در قالی های ایران کاربرد زیادی دارد. این نقش در روی قالی های این گروه در ترنج های تخم مرغی شکل، که دارای آویز هستند، و در لچک هایی که بسیار زیاد و گسترده می باشند، دیده می شود. برعکس، زمینه این قالی ها که در اکثر موارد دارای یک رنگ واحد می باشد، عاری از طرح است. نقش هراتی را در قاب ها، به شکل استلیزه آن می بینیم که «لاک پشتی» نام دارد. مایه قرمز مایل به خاکستری رنگی است که بر این فرش ها چیرگی دارد و آن نیز یکی از ویژگی های قالی های متعدد تبریز است.
در دروه قاجار، طراحي فرش تبريز با پيروي از گذشته پر رونق خود، كم كم به شكل رشته اي قابل ارائه در آموزشكده ها و كارگاههاي طراحي قالي درآمد تا اينكه پا به پاي مدرسه هنرهاي زيباي تهران، مدرسه صنايع مستظرفه تبريز با وضعيت مشابهي تأسيس و شروع به فعاليت كرد. اين مؤسسه فرهنگي به زودي محل كار و فعاليت هنرمندان برجسته تبريز در رشته هاي مختلف هنري گرديد. بسياري از هنرمندان برجسته تبريز نظير ميرمنصور و رسام ارژنگي و برخي از طراحان بزرگ ديگر تبريز در آن زمان در ايجاد اين مدرسه و اعتلاي هنر طراحي سنتي و طراحي قالي به شيوه كنوني تلاش فراواني نمودند و همينطور در طراحي فرشهاي با ارزش كه براي كاخ هاي سلطنتي و عمارات حكومتي بافته مي شد، مشاركت داشتند. یکی از معروفترین طرحهای فرش تبریز به نام چهارفصل به تاریخ نیمه ی دوم قرن 13 ه.ش. از استاد سید حسین میرمصور ارژنگی و بافنده ی آن استاد شیخ حسن حداد تبریزی است.
«قالی چهار فصل از جمله قالی های ارزشمندی است که با اقتباس از طرح آن تاکنون نمونه های متعددی بافته شده است. این قالی چهار فصل سال را با به تصویر کشیدن بناهایی چون تخت جمشید (بهار)، گنبد سلطانیه (تابستان)، طاق کسری در مدائن (پاییز) و مسجد کبود (زمستان) در متن قالی نشان داده شده است. در لچک های تسخیری قالی نیز تصویری بی بدیل از پیامبران الهی طراحی شده است. تصویری از داریوش و غلامان او در ترنج قالی طراحی شده و اشکال دوازده برج فلکی نیز در اطراف وی نقش بسته است.همچنین تصاویر و اسامی تعدادی از سلاطین (شاه عباس، انوشیروان، نادرشاه و…) و شعرای نامی ایران (فردوسی، سعدی، حافظ، حکیم نظامی، باباطاهر و قاآنی) نیز در قابهایی مجزا از محدوده ی حاشیه های قالی را اشغال کرده و در پیرامون متن جای گرفته اند. در مرکز حاشیه های طولی قالی دو قاب دایره ای شکل به چشم می خورد که با نقش مایه هایی نظیر درخت زندگی، شیر بالدار و پرنده منقوش هستند. در کتیبه های پایین و بالای قالی غزلی در شش بیت آمده که مطلع آن چنین است:
فرشی که زیر پای سلاطین عالم است از یُمن خاک مقدم ایشان مکرم است
به طورکلی هنر فرش بافی در دوره قاجار، به جز در دوره جنگ جهانی اول، دوره شکوفایی خاص خود را داشته است. در این میان تبریز در این درخشندگی و شکوفایی هنری، نقش خاصی ایفا نموده ست. تبریز دروازه صادرات فرش به اروپا بود و ناگفته نماند، که تجار فرش علاوه بر صادرات فرش ایران به اروپا، در عرصه های سیاسی نیز وارد شده و نقش تاریخی خود را نیز در مهمترین عرصه سیاسی ایران یعنی مشروطه، ایفا نموده اند. به طوری که مشروطه تبریز، با نام تجار فرش عجین شده است.
