عصرآزادی آنلاین / بهزاد مهدی زاده
دورۀ دکترای باستان شناسی، دانشگاه اژه، ازمیر
در طول دوران تمدن اسلامی، حمام های عمومی علیرغم اینکه از بناهای غیرمذهبی بودند اما در زمرة مهم ترین تاسیسات مدنی جهت خدمت رسانی همگانی در شهرهای اسلامی و حتی روستاها به شمار می رفتند. از این رو امرا و صاحب منصبان شهرها نیز در مرکز محله و یا گذرها برای اهل محل حمام می ساختند و از این نظر حمام در جوامع اسلامی و مخصوصا در ایران امری وقفی و از موقوفات بود و کمتر جنبۀ تجاری محض داشت. با توسعة حمام های عمومی در شهرهای اسلامی، این بناها جزء لاینفک بافت شهری شدند و کاربری های بسیار متفاوتی از قبیل پزشکی، قرنطینه، پیشگیری از بیماری ها، نظافت و محل جشن هایی مثل عروس بران را پیدا کردند. لذا گسترش تنوع کاربری حمام ها موجب شد تا گروه های مختلف جامعه مثل شاعران، ادیبان، پزشکان، نقاشان و معماران در خصوص چگونگی ساخت حمام ها اعمال نظر کنند و همین امر موجب توسعۀ این بناها شد. بنابراین به موازات توسعۀ کمّی فضای حمام در شهرها، پلان آن نیز در جهت کیفی توسعه پیدا کرد:
حمام ها با آنکه در اصل فضائی برای استحمام و نظافت بودند، در عین حال «فضائی اجتماعی» نیز محسوب می شدند. حتی در برخی موارد حمام ها به صورت دوقلو (یعنی دارای دو بخش مجزای مردانه و زنانه) نیز ساخته می شدند که حمام تاریخی خواجه نصیر مراغه یک نمونه از آنهاست. لذا برخی فضاهای فرعی حمام ها مثل هشتی، شاه نشین و سربینه محل هایی برای نشستن، گپ و گفت و گو و انجام مباحث اجتماعی داشتند که منکس کنندة بُعد اجتماعی و سیاسی فضای حمام بودند که البته امروزه از این کاربری حمام های تاریخی با عنوان «فرهنگ عامه» نیز یاد می شود که روزگاری توانسته بود بخشی از نظم اجتماعی جامعه را تأمین کند؛ نظمی که نه به دست حکام دولتی، بلکه توسط خود مردم و در طول قرن ها به وجود آمده بود و در کنشگری ها و تحولات اجتماعی ایفای نقش می کرد. بر این اساس توسعۀ اقتصاد و صنعت گردشگری با رویکرد فرهنگی-تاریخی به جهت معرفی ارزش های فرهنگی هر منطقه، کمک به حفظ و نگاهداشت جاذبه های فرهنگی-تاریخی، برندسازی فرهنگی و حفظ هویت بومی می تواند که گردشگران را در جست و جوی مکان های منحصر به فرد به خود جذب کند و زمینه ساز رونق گردشگری و منافع ناشی از آن باشد و به توسعۀ جامعۀ مقصد کمک نماید. امروزه با پیشرفت باستان شناسی و حفاظت و مرمت آثار باستانی، اماکن تاریخی در وضعیت بهتری قرار دارند؛ هرچند فضا برای کار در این حوزه بسیار زیاد است، اما از همین ظرفیت فعلی نیز می توان استفادۀ بهینه کرد.
از این میان حمام های تاریخی به دلیل کاربری دوگانه و حتی چندگانه می تواند نقش مهی در گردشگری تاریخی استان های آذربایجان ایفا کند. در این راستا همة شهرهای آذربایجان به خصوص شهرهای تاریخی آن مثل تبریز، مراغه، خوی و اردبیل دارای حمام های تاریخی متعددی هستند. به خصوص از دورۀ صفوی و قاجار حمام های بسیاری در این شهرها برجای مانده است که پتانسیل مرمت و احیاء دارند. برای نمونه می توان به حمام خواجه نصیر مراغه، حمام نوبر تبریز و حمام نظافت تبریز اشاره کرد. این سه حمام با توجه به موقعیت مکانی و معماری شان می توانند در بحث گردشگری فرهنگی-تاریخی کاربری های متفاوتی داشته باشند. حمام خواجه نصیر مراغه با داشتن قدمت صفوی می تواند به عنوان اثری موزه ای با رویکرد مردم شناختی مورد بهره برداری قرار گیرد اما حمام نوبر تبریز با قدمت قاجاری و پلان منحصر به فرد خود هم می تواند کاربری موزه ای داشته باشد و هم بخشی از آن در قالب کافۀ سنتی مورد استفادۀ گردشگران قرار گیرد. لذا کاربری موزه ای اختصاصا به بحث مردم شناسی مربوط می شود که در قالب بازخوانی فعالیت هائی که در حمام های تاریخی انجام می شد، حوزه ای کاملا مرتبط با خود حمام ها می باشد. بحث کافۀ سنتی نیز در راستای احیاء فرهنگ قهوه خانه ها از قبیل نقالی قهوه خانه ای و نقاشی قهوه خانه ای و پرده خوانی مورد استفاده قرار گیرد. در این مسئله باید توجه کرد که منظور از احیای قهوه خانه ها در فضای حمام های تاریخی این است که فضایی فراهم شود تا گروه های مختلف اجتماعی بتوانند در این مکان حضور پیدا کنند و آن بحث هایی را که در خیابان و در حال پیاده روی انجام می دهند، در محیطی سنتی با رعایت اصول و آاداب و ادب و سنت های اصیل اسلامی-ایرانی- بومی انجام دهند؛ چرا که ذاتا هدف از احیای حمام ها در قالب کاربری های مذکور، در حقیقت احیای سنت های حسنۀ قدیمی و اصیل جامعه است که در حال فراموشی هستند و احیای اماکن تاریخی فرصتی برای زنده نگهداشتن این سن تها محسوب می شوند.
نمونة دیگر حمام نظافت تبریز است. این حمام که قدمت قاجاری دارد، خوشبختانه احیاء شده است و امروزه نیز در حال استفاده می باشد. لذا حفظ کارکرد این حمام، موجب احیای روشهای سنتی استحمام (مشت و مال) و همچنین احیای فضای معماری حمام است. بنابراین می توان گفت که حمام نظافت تبریز با وضع موجود آن هویت و کارکرد خود را احیاء کرده است ولی حمام های نوبر تبریز و خواجه نصیر مراغه تاکنون نتوانسته اند که هویت خود را احیاء کنند. هرچند اقدماتی از طرف معاونت میراث فرهنگی استان برای احیای بنای آنها صورت گرفته است، ولی کافی نیست. از طرف دیگر تا زمانی فضای معماری بنای تاریخی احیاء نشود، امکان بهره برداری توریسم محور از آنها نیز وجود نخواهد داشت. در این راستا پیشنهاد ما توجه هر چه بیشتر به بناهای تاریخی مثل حمام ها است که هم معماری سنتی را در خود حفظ کرده اند و هم بازگوکنندۀ سنت های اصیل آذربایجان و ذهن تاریخی مردم هستند. لذا نباید به حمام ها صرفا از دید معماری نگاه کرد، بلکه باید بُعد فرهنگی و اجتماعی آنها نیز در مهم دانستن آنها مد نظر باشد. حمام های مورد اشاره در این مقاله تنها نمونه هائی معدود از مجموعۀ متعدد حمام های تاریخی در سطح استان آذربایجان شرقی هستند و لزوم توجه توریسم محور و تاریخی محور با رویکردهای تاریخی در قالب تهیۀ نقشه جامع حمام های تاریخی استان و عملیاتی کردن آنها خواستۀ تک تک مردم فرهنگ دوست استان می باشد. منتظر اقدامات ارزشمند معاونت میراث فرهنگی استان در این خصوص هستیم.
