چرا فعالیت های تحقیقاتی، اکتشافاتی، باستان شناسی و احیا ربع رشیدی تعطیل شده است؟

■ بازار تبریز، ربع رشیدی و شمس تبریزی ۳ پتانسیل گردشگری جهانی تبریزاند.

عصرآزادی آنلاین/ محمد فرج پور باسمنجی

از برخی مراکز آکادمیک علمی، تاریخی، باستان شناسی، باستان سنجی و تحقیقاتی گوشه و کنار جهان خبر می‌رسد که ربع رشیدی تبریز هنوز هم موضوع مطالعات محافل علمی تاریخی جهان است. در مرکز خاورشناسی ایتالیا، در دانشگاه های بوخوم و بامبرگ آلمان، ازمیر و استانبول و دانشگاه‌های هنر اسلامی اصفهان و تبریز و گروه‌های تاریخ دانشگاه تهران و دانشگاه تبریز پایان نامه های مهمی در باره ربع رشیدی تبریز کار شده و در حال کار کردن است.

علاوه بر آن نقش خواجه رشیدالدین در گسترش《چین شناسی》هنوز هم در مراکز تاریخی کشور چین مورد پژوهش و تتبع است. از سوی دیگر در مجله اوقاف کشور کویت مقاله مستندی درباره ربع رشیدی ترجمه و به چاپ رسید و نشان داد که موقوفات ربع رشیدی بسیار فراتر از سرزمین ایران بوده است. همچنین با انتشار پایان نامه دکتری خانم《بیرگیت هوفمن》در آلمان و ترجمه آن از سوی خانم دکتر بحرالعلومی با حمایت مالی کتابخانه مجلس شورای اسلامی لزوم توجه ملی و بین المللی به محله تاریخی ربع رشیدی تبریز بار دیگر بر سر زبان ها افتاده است.

در دهه ۵۰ فرح دیبا که زاده شهر تبریز بود، وقتی به عنوان زن پهلوی دوم به دربار راه یافت، در سال ۱۳۵۰ دست به کار بزرگی زد و آن همایش شناخت خواجه رشیدالدین فضل الله و اقدامات آن در ۲ دانشگاه تهران و تبریز بود که مختصر گزارش آن را نویسنده‌ی این سطور از منابع معتبر انتشارات دانشگاه های تهران و تبریز در یاداشتی مجزا منتشر خواهد کرد ولی متأسفانه این تلاش ها تا سال ۸۰ در ایران متوقف شد.

با سکانداری دکتر محمدعلی سبحان اللهی در دهه ۸۰ در آذرماه سال ۱۳۸۱، شعبه بنیاد ایران شناسی آذربایجان شرقی مأمور بررسی وقف نامه ربع رشیدی گردید و جلساتی منظم با حضور محققان محلی و ملی و گروه تاریخ دانشگاه تبریز برگزار شد.

نتایج حاصل از این نشست ها که در ایرنا وقت و رسانه های محلی منتشر می شد شور و شوق زیادی در بین دوستداران احیا این مجموعه تاریخی داشت. چرا که به گفته کارشناسان ارشد میراث از جمله مهندس اکبرتقی زاده مجموعه تاریخی بازار تبریز، ربع رشیدی و شمس تبریزی پتانسیل گردشگری جهانی تبریزند.

آری در این نشست های تخصصی و کارشناسانه بنیاد ایران شناسی معلوم شد که وقفنامه ربع رشیدی فراتر از یک وقفنامه معمولی بوده و در واقع یک نظامنامه دقیق و مفصل تشکیلاتی و برنامه ریزی شده در زمینه های مدیریت آموزشی، برنامه ریزی شهری و مسائل انگیزشی و رفاهی برای یک شهر دانشگاهی است که اولا در هر زمانی قابل تحقق و پیاده شدن است و در عین حال سخن از مجموعه ای بسیار منظم و پیشرفته است.
اگر شواهد و مستندات تاریخی نبود، استنباط می شد که طرح ساخت شهرک دانشگاهی ربع رشیدی، یک پدیده دست نیافتنی در آن روز بوده و یا احتمالا بخشی از آن به مرحله عمل رسیده بود؛ ولی نه تنها وقفنامه به صورت گزارش گونه است و نشان می دهد که خواجه رشید الدین فضل الله پس از طراحی و احداث مجموعه آن را نوشته، بلکه مکاتبات رشیدی و گزارش ده ها مورخ و مستشرق معروف و منظومه زیبای اوحدی مراغه ای که ربع رشیدی را از نزدیک دیده و تحت تاثیر آن شعر خود را سروده، حاکی از تحقق چنین مجموعه عظیمی تحت تاثیر نیات اصلاحی غازان خان و اهتمام خواجه رشیدالدین فضل الله بوده است.
در بهمن ماه ۱۳۸۱ در جریان سفر دکتر حبیبی، سبحان اللهی دفتر مطالعات ربع رشیدی در شعبه ایران شناسی استان آذربایجان شرقی را تاسیس و با مساعدت مالی و تجهیزاتی استانداری آذربایجان شرقی کار خود را با ۲ هدف گرد آوری کلیه منابع، اطلاعات و تحقیقات انجام یافته در مورد ربع رشیدی و جمع بندی و ارائه یک تصویر روشن جهت فرضیه سازی برای احیاء مجموعه، آغاز کرد.
با این حال کنگره بین المللی ربع رشیدی را دکتر سبحان اللهی در تبریز در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۴ بسیار باشکوه در ۳ سالن مجزای همزمان برپا کرد. ۸۴ مقاله علمی از محققان دانشگاه‌های ایران، انگلستان، دانمارک، فرانسه، ژاپن، تاجیکستان، مجارستان و جمهوری آذربایجان ارائه شد و صدها نفر از پژوهشگران سراسر کشور را و همچنین کارشناسان ارشد فرهنگستان های علوم و هنر و اساتید گروه‌های باستان شناسی و تاریخ دانشگاه‌ها به تبریز آمدند و ادامه این تلاش ها موجب شد که در سال ۸۶ وقف نامه ربع رشیدی در یونسکو به ثبت جهانی برسد. در این زمان دفتر هیات امنایی احیا ربع رشیدی که از رئیس جمهور تا استاندار در آن عضویت داشتند در تبریز فعال شده بود که متأسفانه در دولت احمدی نژاد،ردیف بودجه ملی احیای ربع رشیدی تبریز قطع و فعالیت دفتر آن در تبریز نیز به حالت تعلیق درآمد.

در دولت روحانی، باردیگر توجه به احیای مجموعه تاریخی ربع رشیدی مورد توجه قرار گرفت و در ۱۹ مهرماه سال ۱۳۹۵، کاوش های باستان شناسی این مجموعه با مشارکت مؤسسه باستان شناسی آلمان، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز و شهرداری کلان شهر تبریز و میراث آذربایجان شرقی آغاز گردید.
در آن زمان اعلام شد که موسسه باستان شناسی آلمان در راستای طرح های مطالعاتی تبریز ۲۰۱۸ و بحث پروژه های راهبردی مجموعه تاریخی ربع رشیدی با ارسال کارشناسان متخصص و صاحب نظر در حوزه باستان شناسی و زمین شناسی برای پیشرفت روند مرمتی این پروژه اداره کل میراث فرهنگی استان را همراهی می کند.
استفاده از روش های نوین و فن آوری های روز و تجربه های کارشناسان متخصص در امر احیا و مرمت آثار تاریخی توسط کارشناسان موسسه باستان شناسی آلمان در فصل سوم کاوش های باستاشناسی ربع رشیدی از جمله دستاوردهای امضای تفاهم نامه میان میراث، دانشگاه هنر اسلامی، شهرداری تبریز و موسسه آلمانی بود که گفته می شد موجب تسریع در روند احیای این مجموعه به عنوان یکی از زیباترین و باشکوه ترین آثار تاریخی به جا مانده در ایران می شود.
با این نگاه بود که آبان ماه ۱۳۹۵ «سمپوزیم باستان سنجی» با حضور هئیت آلمانی در محل دانشگاه هنر اسلامی تبریز به منظور آماده سازی مقدمات پروژه مرمتی مجموعه تاریخی ربع رشیدی به عنوان نخستین دانشگاه جهان برگزار شد و مرتضی آبدار مدیر توانمند استان، میراث فرهنگی کشور را برای این کار بزرگ آماده کرده بود.

با این وصف بار دیگر در دولت روحانی و همزمانی با رویداد بین‌المللی تبریز پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی احیا ربع رشیدی، جزو پروژه های مهم تاریخی ملی قرار گرفت و اقداماتی نظیر تبدیل این محدوده تاریخی به پایگاه ملی و ایجاد ردیف بودجه ملی مستقل برای اولین بار و تعیین یکی از باستان شناسان خبره بنام مهندس اسمائیلی عتیق به مدیریت این پایگاه، رایزنی و اخذ مجوز برای حضور یک موسسه بین المللی باستان شناسی در این پایگاه تاریخی آذربایجان ( موسسه باستان شناسی المان با مدیریت خانم پرفسور تومالسکی و تیم حرفه ای همراه).
آغاز مطالعات در دو فصل؛ معماری (ژئوفیزیک) و باستان شناسی، که در این مطالعات لایه های دیرین و جدید مشخص شدند.
در همین راستا خانم دکتر هوفمن نیز مطالعات و تحقیقات موثر خصوصا در حوزه آب و آبرسانی این مجموعه و نیز در مورد وقف نامه انجام داده اند، در مسیر برنامه های این محدوده تاریخی منحصر بفرد، از محل اعتبارات سفر رئیس جمهور روحانی برای تملک و یکدست نمودن محدوده تاریخی ۴۰ میلیارد تومان توسط اداره کل میراث استان جذب و به ۱۳ هکتار اراضی تملک شده و اصلی ربع رشیدی افزایش یافت.
همان زمان مدیرکل مؤسسه باستان شناسی آلمان در جریان بازدید از مجموعه تاریخی، فرهنگی ربع رشیدی در جریان آخرین یافته های کاوش های باستان شناسی محوطه ربع رشیدی قرار گرفت تا به این ترتیب طرح مرمت و احیای شهرک دانشگاهی ۷۰۰ ساله ربع رشیدی وارد مرحله کاوش شود که این روند تا اواخر دولت گذشته با حضور باستان شناسان آلمانی ادامه داشت و الحاق اسناد اراضی تملک شده این مجموعه با ۴۰۰ میلیارد ریال اعتبارات اخذ شده از دولت وقت انجام شد و در اسفند سال ۹۹ دکتر پور محمدی استاندار وقت همایش ملی ربع رشیدی را با همکاری اوقاف و دانشگاه تبریز برگزار کرد و سخنان نماینده رهبری حاج آقا آل هاشم انعکاس ملی یافت آنجا که گفت:《خواجه‌رشیدالدین وزیری دانشمند، سیاستمدار باتدبیر، تاریخ نگار، ادیب، انسان فرهیخته و ژرف‌اندیش در علوم مختلف و مورخی پرکار و بی‌نظیر بود که خدمات ارزشمندی برای هدایت و رفاه انسانها در زمان خویش انجام داد که امروزه از وی به نیکی یاد می شود و همچنین وی در بنیان و ایجاد مراکز علمی، مدرسه، مساجد و امور خیریه و موقوفه پیشتاز بودند که نمونه بارز آن هم ایجاد مجموعه ربع رشیدی در تبریز بوده است》در همایش خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی دانشگاه تبریز اینبار ۸۰ مقاله داشت.

همزمان دکتر بهرام آجورلو رئیس دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی نیز با همکاری باستان شناسان و مرمت گران این دانشکده اقداماتی را برای حفظ و مرمت این مجموعه تاریخی انجام می دهند که قابل ارج گذاری است و متاسفانه در دولت رئیسی فعالیت های کاوش و باستان شناسی و احیا ربع رشیدی بار دیگر به تعطیلی کشانده شده و دوستداران میراث جهانی در ایران و کشورهای مختلف و محققان و باستان شناسان با نگرانی این روند رکود را نظاره گرند.

از استاندار پرنشاط و دوستدار میراث و آماده بکار، اهل فرهنگ و هنر و علاقمندان به تمدن باشکوه جغرافیای بزرگ ایران طالبند که با مطالعه دقیق پرونده های احیا این مجموعه عظیم علمی تاریخی در گذشته، گره گشای تداوم احیا آن برآیند و در تاریخ تلاش هایشان را ثبت و ماندگار کنند تا نسل آینده به این تلاش‌ها به دیده تحسین بنگرند و نام خادمان فرهنگ و هنر و میراث تمدنی خود را پاس دارند.