سوم اردیبهشت در تقویم رسمی کشورمان به عنوان روز بزرگداشت شیخ بهایی نامیده شده است. بهاءالدین محمد؛ معروف به شیخ بهایی، دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است. از این شخصیت ارزنده که تربیت یافته مکتب غنی اسلام است آثار متعددی بر جای مانده که برخی از آن‌ها از منظر ادبیات نیز قابل تأمل و مداقه‌اند.
«کشکول»، یکی از کتاب‌های شناخته شده شیخ به شمار می‌رود. این اثر، مجموعه‌ای از نکات مختلف و دربرگیرنده شعرها و نثرهای مورد علاقه اوست که بخشی از مطالب و شعرهای آن، از خود وی و برخی نیز گردآوری او از کتاب‌های مورد علاقه‌اش بوده‌اند. مطالب کتاب کشکول، خواننده را به راحتی با بخشی از ضمیر فکری شیخ بهایی آشنا می‌کند.
مثنوی «نان و حلوا»، یکی دیگر از یادگارهای شیخ، شامل مضامینی مانند موعظه، حکایت، تمثیل، لطایف عرفانی و… است که با زبانی روان و دل‌نشین مطرح شده‌اند به گونه‌ای که در آن می‌توان دست‌کم به گوشه‌هایی از دیدگاه‌ها و اندیشه‌های سیاسی مؤلف، دست یافت.
از دیگر آثار به جا مانده شیخ بهایی، «نان و پنیر» است. در این اثر که بر وزن مثنوی مولوی و از حیث محتوا و زبان هم به آن نزدیک است موضوعاتی درباره فطرت، توحید، فضیلت علم، مختلف بودن خِرَدها و… مطرح شده‌اند.
بهاءالدین، در «شیر و شکر»، اشعاری با موضوعات گوناگون از جمله، مناجات، اندرز به نفس اماره و برحذر داشتن آن از دنیای فریب دهنده، بیان سودمندی دانش در روز جزا و… دارد که مجموعه را جذاب و پربار کرده است.
به نظر می‌رسد شیخ بهایی در غزل، به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی، به شیوه مولوی نظر داشته و از حیث محتوایی نیز می‌توان گفت تمایل به عرفان و زهد از ویژگی‌های مشترک اشعارش به شمار می‌روند.
اثر نثر شیخ، «رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» نام دارد. این افسانه تمثيلي، داستان موش و گربه است كه هر کدام در تلاش برای اغفال کردن ديگري است و بر این اساس، برای مخاطبان، پیام‌های آموزنده‌ای در ترغیب به دقت نظر در برابر اغفال‌گران و نحله‌های دروغین دارد.
شیخ بهایی در بسیاری از دانش‌های مرسوم زمان خویش، متبحر بوده و تألیفات ارزنده‌ای در حوزه‌هایی چون اصول، نحو، حدیث، فقه و… به یادگار گذاشته که جا دارد کارشناسان مرتبط با علوم یادشده، آن‌ها را به نسل امروزی، معرفی کنند.
او چندین سال در عصر صفوی، مقام شیخ الاسلامی را نیز داشته است. شیخ الاسلام، بالاترین منصب دینی شیعی در آن دوره و حتی پس از آن عصر هم بوده و رسیدگی به مواردی مانند امور حسبیه، عزل و نصب قضات، حضور در مراسم و تشریفات، صدور اجازات و گواهی‌های علمی، رفع ظلم از مظلومان، امر به معروف و نهی از منکر و تحقیق و بیان احکام شریعت برای مردم از اختیارات شیخ الاسلام به شمار می‌رفته است.
این دانشمند تولد یافته در بعلبک، در سال 1000 خورشیدی در اصفهان، چشم از جهان فرو بست و در مشهد به خاک سپرده شد.
محمدرضا نوذریان، اردبیل
