عصر آزادی آنلاین/ دکتر قدیر گلکاریان، درگیری های به وقوع پیوسته در خط آتش میان آذربایجان و ارمنستان در چند روز گذشته که منجر به کشته شدن بیش از 20 نفر در دو سوی جبهه شده است، نشانگر خونینترین دوره از زمان آغاز مناقشه قره باغ می باشد. این حادثه بعد از جنگ کوتاه چهار روزه آوریل 2016 شدیدترین شرایط را با خود داشته است. هرچند آغازگر تنشهای موجود و نادیده گرفتن اصول آتش بس از سوی نیروهای متخاصم ارمنی در منطقه تووز بوده است، ولی نیروهای نظامی آذربایجان در ادامه عملیات خود توانستند بر مواضع ارامنه تسلط یافته و مناطقی را زیر بمباران خود قرار دهند و بخشهایی را نیز از دست نیروهای اشغالگر آزاد سازند.
در سال 1994، دو طرف به توافق آتش بس رسیدند که منجر به یک دوره ثبات نسبی شد. هرچند درگیری های گاه به گاه در امتداد خط تماس قره باغ رخ داده ولی شرایط کنونی متفاوتتر از گذشته بوده است. بطوریکه روسیه این بار نگرانی جدی خود را اعلام داشته است. روز دوشنبه گذشته ولادیمیر پوتین با همتای ترک خود رجب طیب اردوغان پیرامون این مساله تماس تلفنی طولانی مدتی داشته است و طرفین ارمنی و آذری را به خویشتنداری و پرهیز از خشونت تشویق و ترغیب کرده است. در همین حال دولت جمهوری ترکیه نیز با اقدامی معنادار نیروهای مسلح خود را برای انجام مانور نظامی مشترک میان نیروهای مسلح آذربایجان و ترکیه به نخجوان اعزام داشته است که این خود نشان از همفکری، همرأیی، همراهی دو کشور در برابر ارمنستان می باشد و تصور میرود جمهوری ارمنستان پیام قاطعی را از این وضعیت دریافت کرده باشد.
بعد از مشاهده رویکرد جمهوری آذربایجان به جدیت در بازپس گیری مناطق اشغال شده و حمایت ترکیه و همچنین سکوت معنادار روسیه، دولت پاشینیان مدعی شده است که نیروهای آذربایجانی آغازگر نبردهای اخیر بوده اند. ولی آنچه محرز است اینکه ارمنستان با حمله به سربازان خط مقدم آذربایجان و گلوله باران روستاهای منطقه توووز آغازگر این نبردها بوده است. آذربایجان با مشاهده رفتار خصمانه ارمنستان در تاریخ 16 ژوئیه تهدید کرد که به نیروگاه هسته ای ارمنستان که در نزدیکی ایروان واقع است حمله خواهد کرد. این نیروگاه هسته ای نیمی از برق ارمنستان را تأمین می کند. وزارت خارجه ارمنستان این تهدید را “نسل کشی” خوانده است. این در حالی رخ داد که الهام علی یف، رئیس جمهور آذربایجان وزیر خارجه خود را به دلیل انجام مذاکرات بی معنی با ارمنستان متهم کرده و از مسئولیت برکنار نمود و بجای وی جیحون بایراموف را به عنوان جانشین ممدیار اوف منصوب کرد. به دنبال آن، اراده سیاسی- نظامی جمهوری آذربایجان در 21 ژوئیه نشان داد که میتواند در صورت نیاز وارد کارزار جدی برای آزادی مناطق اشغالی شود و این را با حملات نافذ در منطقه بر نیروهای ارمنستان نشان داد.
شایان ذکر است که جمهوری آذربایجان بارها حل مناقشه را از طریق دیپلماتیک بیان داشته است ولی دولت ارمنستان ضمن نادیده گرفتن مفاد تفاهم نامه مینسک و تأکید کشورهای میانجیگر هنوز بر ادامه مناقشه و حاکمیت مطلق بر قره باغ اصرار می ورزد. اما شرایط کنونی روانی- اجتماعی مردم آذربایجان در داخل و خارج مرزهای آن کشور نشان میدهد که اراده جدی در حل قطعی این مناقشه وجود دارد. به طوری که در چند روز گذشته اعتراضات سیاسی در قالب راه پیماییها و یا تجمعات در برابر سفارتخانه های ارمنستان در کشورهای مختلف جهان و به ویژه اروپا گسترش یافته است.
احساسات طرفداری از جنگ برای رهایی قره باغ در شب 14 ژوئیه در باکو تجلی اعتراضات و راهپیمایی کاملاً خودجوش ناسیونالیستی در آذربایجان بود. این تظاهرات بزرگترین و بارزترین ابراز نارضایتی مردمی در آذربایجان در مورد مناقشه قره باغ محسوب میشود. در کنار این، قطب بندی سیاسی در ارمنستان به شدت افزایش یافته و موضع گیری سیاسی و اصرار بر مناقشه از سوی نیكول پاشینیان، نخست وزیر ارامنه از سوی مخالفان وی در پارلمان به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. به نظر می رسد که قطب بندی درگیریهای سیاسی بین جناح پیشنیان و مخالفانش ناشی از اثر گذاری عناصر راست افراطی و اعضای دولت پیشین است که در انقلاب مخملی 2018 برکنار شده اند. با این وجود، پاشینیان و همپیمانانش گامهای سیاسی نخست وزیر ارمنستان را همچنان مشروعیت می بخشند و تقریباً از اکثریت نسبی در مجلس برخوردار می باشند. با این توصیف گمان میرود که طوفان مناقشه همچنان ادامه داشته باشد و چنین شرایطی چشم انداز راه حل مذاکرات برای حل بحران را کم رنگ خواهد کرد.
سئوال مهم این است که جامعه بین المللی چه تدبیری در برابر این حوادث نشان میدهد؟
گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا با ریاست فرانسه، روسیه و ایالات متحده، از زمان آتش بس تا به امروز وظیفه میانجی گری در مناقشه قره باغ را انجام داده است. این گروه طرفین را به پیروی از اصول آتش بس ترغیب کرده و بازگشت به میز مذاکرات را الزم می داند. روسیه تاکنون فعال ترین واسطه میان دو طرف بوده است. شورای امنیت ملی روسیه چند روز پیش جلسه محرمانه ای برگزار کرده و ولادیمیر پوتین خواستار تسریع در مهار درگیری شد. هرچند روسیه سلاح مورد نیاز طرفین را تأمین می کند ولی بنحوی خود نیز درگیر مساله است. اما در بحران اخیر روسیه با بررسی آمادگی رزمی نیروهای مناطق نظامی جنوبی و غربی خود که شامل منطقه مرزی روسیه با آذربایجان است، نه تنها وضعیت غیر عادی اعلام نکرد، حتی بر تعداد نیروهایش نیفزود که این امر در 17 ژوئیه موجب اعلام نارضایتی ارمنستان شد. زیرا ارمنستان تصور می کند که روسیه همیشه جانبدار سیاستهای آن کشور است. رویکرد جدید پوتین در مورد ارمنستان در گفتگوی تلفنی با اردوغان نیز نشان از وجود تغییرات نگرشی نسبت به مسایل قفقاز جنوبی دارد. در این میان کشورمان نیز تلاش خود را برای حل مناقشه ادامه میدهد. آنچه در این بحبوحه نگران کننده است و با ضرب المثل آذربایجانی “به خرگوش میگوید بدو، به سگ تازی میگوید بگیر!” مصداق پیدا می کند، عملکرد رژیم صهیونیستی است. زیرا اسرائیل در سالهای اخیر ظاهراً تسلیحات پیشرفته ای را به آذربایجان ارائه داده است. در همین حال ارمنستان با استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین ساخت رژیم صهیونیستی در تاریخ 21 ژوئیه تلاش کرد که مواضع آذربایجان را مورد حمله قرار دهد که پدافند آذربایجان آنها را بدون اقدام به عمل در هوا منهدم کرد.
نکته دیگر در بررسی عملکرد کشورها، مربوط به ایالات متحده میشود. مقامات ارشد دولت ترامپ انگار توجه چندانی به رخدادها ندارند. بطوریکه مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا در تماس تلفنی خود با همتای روسی، سرگئی لاوروف در 13 ژوئیه و اوج تنشها هیچ حرفی از بحران قره باغ و یا نقض آتش بس به زبان نیاورده بود. هر چند به نظر میرسد ترامپ در وضعیت دشوار سیاسی خود که ستاره بخت موفقیتش رو به افول است مایل نیست خود را دخیل در ماجرای دیگری از منطقه قفقاز جنوبی سازد؛ ولی سکوت آن در برابر حضور موثر رقبای ایالات متحده در منطقه از جمله روسیه، ترکیه، ایران و احتمال پر کردن خلاء نقش آمریکا در منطقه جای شگفتی دارد. آنچه میتوان نتیجه گرفت اینکه، عدم واکنش کاخ سفید در سطح بالا به آخرین خشونت ها در قره باغ بار دیگر نشان می دهد که واشنگتن قفقاز را به عنوان اولویت خود نمی بیند و باید ارمنستان نگرش نواندیشانه ای نسبت به حل مناقشه داشته باشد و گرنه بازنده اصلی دولت ایروان خواهد بود.
