عصر آزادی آنلاین/ دکتر الهام کاظمی. دکتری معماری. مدرس دانشگاه
حفظ بناهای تاریخی، همراه با تمامی ارزشهای درونی آنها، نیازمند تدابیر نگاه‌داشتی ویژه ای است. استفاده از فناوری‌ها و دستاوردهای نوین در کنار دیگر تجارب و تمهیدات معماری گذشته، راهی برای بهینه‌سازی هر چه بیشتر انرژی در ساخت و ساز‌های کنونی است. در این راستا نیازمند بکار بردن روش‌های نوینی هستیم که مغایر با مبانی و اصول مرمتی نبوده و پایداری بهتر این بناها را تضمین کند. نانو تکنولوزی رویکردی موثر در امر مرمت و آبگریز‌کردن سطوح است که با ارائه محصولات متفاوت سعی در بهبود وضعیت مصالح ساختمانی دارد. این روش ویژگی یک عایق متناسب را اعمال می‌کند و علاوه بر آن اصالت ساختاری و ارزشهای بصری سطح را حفظ کرده و تنفس و ماندگاری را به خطر نمی‌اندازد. مسلم است که استفاده از همه این روش ها و مواد هر چند از نظر عملکردی و کاربردی منطقی است ولی باید با شرایط محیطی و مصالح وفق داده شود و پس از تست‌های آزمایشگاهی و میدانی به کار گرفته شود. ساختمانها بارزترین مصرف‌کنندگان انرژی و مصالح هستند و مقوله انرژی در ساختمان، نقش مهمی در پایداری سکونتگاه‌ها دارد. امروزه چالش پیش‌روی معماران عبارت است از طراحی و اعتلای ساختمانهایی با انرژی پایین، به طریقی که هم به لحاظ هزینه، کارامد و هم به لحاظ زیست‌محیطی، کمترین آسیب را به منابع طبیعی و محیط پیرامون داشته باشد. بناهای تاریخی حاوی ارزشهای ملی، فرهنگی، تاریخی و معماری هستند و علاوه بر این ارزشهای درونی به عنوان الگویی موثر برای طراحی‌های کنونی به شمار می‌روند. مرمت و احیای این میراث راهی در جهت زنده نگه‌داشتن ارزشهاست.
رطوبت، عامل اصلی عمده‌ای از آسیب‌ها، در بناهای تاریخی است. عایق‌های کنونی هر چند نفوذ رطوبت را قطع می‌کنند اما از طرفی تنفس سطوح آجری و سنگی را از بین می‌برند و خود موجب بروز مشکلات جدیدی می‌شوند. رطوبت، عاملی است که هدر رفتن انرژی را، در ساختمان چند برابر می‌کند. فرسودگی مصالح، صدمات جذب رطوبت را در ساختمان تاریخی بیشتر می‌کند. رطوبت از راه‌های مختلف وارد کالبد ساختمان می‌شود. بخش اعظم این رطوبت ها از طریق آبهای نزولی و ذرات اشباع در فضاست که تقریبا در مجاورت همه این ساختمانها قرار دارد و سلامت آنها را تهدید می‌کند. عایق کردن سطح ساختمان‌های تاریخی، رایج‌ترین راه مقابله با این آسیب است. امروزه عایق‌های زیادی رایج شده است از مصالح سنتی چون کاهگل گرفته تا عایق‌های پلیمری و رزین‌های مختلف فراوری شده و … ، که در همه این موارد، پس از صورت گرفتن عمل عایق کردن، تنفس سطح تقریبا قطع می‌شود. عدم تبادل هوا در مصالح یا همان تنفس سطح به خصوص در مصالحی مانند آجر و خشت و کاهگل که عمده مواد سازنده ساختمان تاریخی هستند، باعث پوک شدن، فرسایش و تخریب سریع‌تر مصالح می‌شود. تمامی مصالح بنایی در مقیاس‌های متفاوت دارای خلل و فرج‌هایی با اندازه‌های متفاوت، در سطوح خود می‌باشند و یکی از عوامل اصلی که در رطوبت‌پذیری و آسیب‌پذیر بودن یا جاذب بودن و نبودن یک سطح تاثیر مستقیم دارد خلل و فرج روی سطح است. از آنجا که سطح مصالح ساختمانی مانند سنگ، هیدروکسیل است پس به دلیل ویژگی هیدروکسل بودن بخاطر شباهت با ساختار H2O، ویژگی آبدوستی در آن قوی‌تر می‌شود. آب هنگام ایجاد پیوند هیدروژنی یا پیوند غیر هیدروژنی با سطح، در آن نفوذ می کند و اگر فاقد این خاصیت باشد، پیوندی ایجاد نمی‌کند. عملکرد نانو عایق در مجاورت سطوح آجری یا سنگی ساختمان، بدین صورت است که ذرات بسیار ریز نانویی سطح را می‌پوشاند و در دیواره روزن قرار می‌گیرد و در نهایت دیوارها و سطوح داخلی و خارجی روزن، با این ذرات درگیر می‌شود. این قرارگیری و پیوند جدیدی که شکل می‌گیرد خاصیت آبدوست بدون مصالح را، کاهش می‌دهد و موجب آبگریزی سطح می‌شود یا به عبارتی جذب مولکولهای آب، بوسیله کشش روزن‌ها، صورت نمی‌گیرد. امکان تنفس نیز وجود دارد و مولکولهای هوا به راحتی به داخل و خارج سطح ردوبدل می‌شوند[1].
بنای تاریخی مذهبی مسجد کبود (مسجد مظفریه) از آثار ارزشمند دوره قراقویونلو می باشد که به دستور جهانشاه‌بن‌قره‌یوسف بنا گردیده است. ساختمان آن به استناد کتیبه برجسته سردر به سال 371 هجری قمری به اتمام رسیده است. بنای اصلی در مقام مسجد مقبره و دارای صحن وسیعی که در آن مجموعه ای از ساختمان ها از جمله مدرسه، حمام، خانقاه، کتابخانه و غیره ساخته شده بوده که متاسفانه در پی زلزله سال 1113 هجری قمری به طور کامل تخریب شده اند. شیوه معماری این مسجد با ارزش، تلفیقی از شیوه های معماری رایج در ایران زمین به خصوص آذری و اصفهانی می‌باشد. مسجد کبود از لحاظ فضاهای معماری از سردر، مناره، گنبد و شبستان تشکیل شده است. همچنین آرامگاه خانوادگی جهانشاه نیز در داخل مسجد جای گرفته است. این آرامگاه در بخش جنوبی مسجد قرار دارد و از نظر بافت ساختمانی و طراحی، پیوندی ناگسستنی با مسجد دارد. ساختمان‌های هر دو شبستان این بنا به صورت کاملا مجزا و با الگوهای ساختمانی متفاوت برپا شده و بدون هیچ گونه هشت و گیری در کنار هم قرار گرفته اند. علاوه بر موارد فوق الذکر محراب مسجد که در واقع فصل مشترک شبستان ها می باشد، در میان یکی از تویزه های اصلی هر دو گنبد که از نوع پنج و هفت قرار گرفته است. گنبد آجری مسجد کبود با ۷۱ متر دهنه و 20 متر ارتفاع، یکی از بزرگ‌ترین آثار معماران اسلامی قرن نهم ه .ق است که با الهام از سبک معماری دوره ایلخانی با آجر ساخته شده است. خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود در کنار معماری ویژه تلفیقی و اعجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشیکاری معرق، تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن می‌باشدکه زینت بخش تمام سطوح داخلی و خارجی بنا بوده است. با توجه به رنگ های کبود و آبی به کار رفته در کاشی ها و عظمت و زیبایی فوق العاده آن ها، این مسجد لقب فیروزه اسلام یافته است. در این مسجد درآمیختن رنگ‌های مختلف و کاشی‌های زیبای این مسجد نظم و آراستگی خاصی را به بنای آن داده که به لحاظ رنگ شناسی و تناسب رنگ کم نظیر است. سقف لاجوردی مسجد کبود تبریز با طلا آراسته شده و جلوه و شکوه فوق العاده ای به این بنا داده است[2]. آیا حفظ بنایی با این اصالت و تزئینات معماری ویژه، نیاز به حفاظت و نگهداری ندارد؟
برگ‌های گیاهان لوتوس با کریستال‌های مومی کوچک به قطر حدود 1 نانومتر پوشانده می‌شوند که آب را دفع می‌کنند. قطرات قطره‌ای روی آنها، مهره‌ای بالا می‌رود و اگر سطح کمی شیب داشته باشد، غلت می‌خورد. اثر لوتوس یکی از شناخته شده ترین ابزار طراحی سطوح با مواد نانو است. رفتار خود تمیز کردن به طور معمول با استفاده از سطوح آبگریز با ویژگی های ساختار نانو حاصل می شود.
رنگ رزین سیلیکونی، یک رنگ پوشش نانو است که بطور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می گیرد و در آن نانو ذرات سیلیکون سطح ریز ساختاری را تشکیل می‌دهند. پوشش های نانو می‌توانند علاوه بر ضد آب بودن، ضد الکتریسیته ساکن، ضد مه یا ضد تابش خیره‌کننده و حتی ضد اشعه ماوراء‌بنفش باشند. استفاده از اثر تمیزکننده لوتوس، روی سطح ساختمان، موجب استفاده بهینه، بخصوص در نماهایی که به نگهداری آنها کمتر پرداخته می‌شود، است. سطوح سفید خالص با کمک یک پوشش نما با اثر لوتوس، در برابر آلودگی محافظت می‌شود. عملکرد خود تمیزکاری باید حداقل پنج سال بدون نیاز به تمدید ادامه یابد. رنگی که بر اساس رزین سیلوکسان است، پس از 24 ساعت خشک شدن، باعث ایجاد ناهمواری نانو (به عنوان یک سطح ریز ساختار مانند برگ نیلوفر آبی) قابل مشاهده، در میکروسکوپ الکترونی با بزرگنمایی زیاد، به دلیل رزین سیلوکسان می‌شود. این رنگ، ظاهری مات دارد و اثرات آلودگی را محدود می‌کند و نیز در ساختمانهایی که اغلب در معرض باران هستند و تمایل به کثیفی دارند، مانند نماهای شهری، بسیار مفید است و باعث حذف ذرات سیاه در نمای ساختمان می‌شود. رنگ سیلوکسان گرانتر از یک رنگ اکریلیک معمولی است که باعث آلودگی محیط زیست می‌شود. از این رنگ نباید در محیط داخلی استفاده شود زیرا برای خود تمیزکاری است و باید در تماس مستقیم با اشعه ماورا بنفش باشد. با توضیحاتی که داده شد از اثر خود تمیز شونده لوتوس و رنگ رزین سیلیکونی می توان برای محافظت و عایق کاری کاشیکاری سردر مسجد‌کبود استفاده نمود.
نوع دیگری از پوشش نانو برای محافظت کامل چوب در برابر نور خورشید و رطوبت است که ظاهر طبیعی چوب را حفظ می‌کند و در برابر شرایط شدید محیطی مانند هوای بسیار سرد و برف مقاوم است. این دفع آفات است و می تواند در سطوح قدیمی و جدید با یک کاربرد ساده، راحت و کارآمد اعمال شود. با استفاده از پاشش، از طریق دستگاه های بدون هوا، دستگاه های HVLP و یا برس رنگ، درزگیر چوب نانو را به حالت اشباع قرار داد. سیلانت از سیلیکون، موم و روغن ساخته می‌شود. با ایجاد ساختارهای نانو مشابه گیاه لوتوس روی سطح چوب، سطح تماس بین آب و چوب به حداقل می‌رسد و چسبندگی سطح کاهش می‌یابد. آب به جای نفوذ در چوب غلت می‌زند. اسپری آئروسل اثر لوتوس نانوذرات را با پلیمرهای آبگریز مانند پلی پروپیلن، پلی اتیلن و موم ترکیب می‌کند. با خشک شدن، این پوشش از طریق مونتاژ خود یک ساختار نانو ایجاد می‌کند. درنتیجه، آب به منافذ باز چوب وارد نمی‌شود و چوب پوسیده نمی‌شود. از این نوع پوشش نانو نیز می‌توان برای حفاظت و عایق‌کاری چهارچوب های چوبی پنجره‌های مسجد کبود و نیز نرده‌های چوبی اطراف سردر استفاده کرد.
پوشش نانو که برای سطوح سرامیک، چینی، گرانیت و مرمر استفاده می شود موجب دفع مایعات و آلودگی ها و سهولت در تمیز کردن و نگهداری می‌شود. در برابر شرایط آب و هوایی و درجه حرارت شدید مقاوم است و می‌تواند در چندین لایه اعمال شود تا از محیط زیست کاملاً محافظت شود و نیز از ایجاد ترک ها در طول سالها جلوگیری شود و مواد را براق و جدید نگاه دارد. ضد گرافیتی است و از لکه ها، کف صابون، تجمع کلسیم و سایر مواد شیمیایی محافظت می‌کند و با استفاده از این پوشش نانو هر سطحی، به راحتی و بدون مواد شوینده تمیز می‌شود[5]. از این نوع پوشش نانو نیز می‌توان برای عایق‌کاری و حفاظت کاشیکاری فضای داخلی و خارجی مسجد کبود استفاده نمود.
منابع:
[1] Espargham, Farzane and falah amini, Nahid, (2011), “Nanotechnology in insulation brick and stone buildings historic”, levels, National Congress building, way, architecture.
[2] ترابی طباطبائى. جمال، 1379، مسجد کبود (فیروزه اسلام)، تبریز: مهد آزادی.
[3] Inas Hosny Ibrahim Anous (2014): “Nanomaterials and their applications in interior design”, American International Journal of Research in Humanities, Arts and Social Sciences, 7(1), p.p16-17.
