ارس ویترین گردشگری مناطق آزاد ایران

عصرآزادی/ شهرام صادق زاده

کاروانسراهای دیروزی شباهت زیادی به هتل‌ های مدرن امروزی دارند که هدف از بنای آنها فراهم نمودن محلی برای استقرار و استراحت مسافران در مسیرهای پرتردد بوده تا از طریق ساخت اینگونه بناها، حفظ امنیت جانی و مالی مسافران از دست راهزنان تثبیت گردد که همانا اهمیت احترام به مهمان و مسافر را در فرهنگ دیرین ما نشان می دهد.
مناسبت ۲۷ سپتامبر به عنوان “روز جهانی جهانگردی” بهانه خوبی است تا بار دیگر با توجه به اهمیت ظرفیت های گردشگری کشور و به ویژه منطقه آذربایجان دریابیم که این دیار از چنان پتانسیل های متعدد توریستی برخوردار است که با تسهیل شرایط و بازسازی عظمت تاریخی آن می توان سیل ورود گردشگران داخلی و خارجی را فراهم کرد.
کاروانسرای خواجه نظر که از دوران صفوی در حاشیه رود خروشان و پرآوازه ارس یا همان آراز ARAZ و در چند کیلومتری شهر جلفا باقی مانده، به منظور استراحت و اقامت کاروانیانی که در مسیر جاده ابریشم تجارت می‌ کردند و البته خارج از شهر ساخته شده بود که در نزدیکی پل تاریخی ضیالملک واقع شده و اکنون با توجهات بی نظیر سازمان منطقه آزاد ارس مجدداً به مکانی نوستالژیک جهت استراحت مسافران و گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است تا ساعاتی را در نوار مرزی شمالغرب ایران و در مجاورت جمهوری خودمختار نخجوان سپری نموده و لذت سالهای دور را به عینه تجربه کنند که ویترین کاروانسراهای ایران محسوب می شود…

نوستالژی اول

کاروانسراها در گذشته های دور نقش مهمی در اقتصاد و تجارت شهرها بازی می‌کردند به طوری که با اهداف مختلف بنا می‌شدند و نه تنها به لحاظ اقتصادی برای کشور مهم بودند بلکه از لحاظ معماری و اجتماعی نیز بسیار بااهمیت تلقی می شدند و علیرغم اینکه کاروانسراهای درون شهری اغلب مکان مناسبی برای ارتباط با مردم محلی شهر بودند اما، کاروانسراهای برون‌شهری مناسب ارتباط با تاجران و بازرگانان مهم کشورهای مختلف بود.
ثبت جهانی کاروانسراهای ایران در شهریور ماه ۱۴۰۲ در سازمان یونسکو انجام شد تا نام این بناهای تاریخی به گوش جهانیان برسد؛ کاروانسراهایی که یادگار دوران حکمرانی پادشاهانی است که به فکر رفاه حال مسافران و رونق تجارت بوده‌ اند و این بناهای ارزشمند را در مسیر جاده‌ های پرتردد و گاه صعب الاعبور کوهستانی برای اسکان مسافران داخلی و خارجی بنا کرده‌ اند.
در این اثنی، ایران بیش از ۷۰۰ کاروانسرا دارد که به ثبت ملی رسیده و ۵۴ مورد از این کاروانسراها علاوه بر ثبت ملی در فهرست آثار جهانی یونسکو هم قرار گرفتند که این اقدام بزرگ و افتخارآمیز در چهل ‌و ‌پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که شهریور ماه ۱۴۰۲ در ریاض عربستان برگزار شد پرونده “کاروانسراهای ایران” به تایید سازمان جهانی یونسکو رسید تا آوازه معماری باشکوه این بناهای تاریخی بیشتر از قبل شنیده شود و سه کاروانسرای جمال آباد، گویجه بئل و خواجه نظر در محدوده استان آذربایجان شرقی قرار گرفته و عنوان آخری، از چنان اهمیتی برخوردار است که با توجه خاص منطقه آزاد ارس به عنوان ویترین کاروانسراهای منطقه آذربایجان تلقی می گردد.

نوستالژی دوم

کارشناس گردشگری و میراث فرهنگی سازمان منطقه آزاد ارس با اشاره به اینکه کاروانسرای خواجه نظر بیش از ۴۰۰ سال قدمت تاریخی دارد به “عصرآزادی” گفت: این کاروانسرا به دوران شاه عباس صفوی مربوط می‌شود که با توجه به عنوان آن، خواجه نظر یکی از تاجران مورد اعتماد شاه عباس بود که به پیشنهاد شخصی خود به خاطر قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم جهت استراحت کاروان‌ ها با هزینه شخصی خود بنا گردیده است تا تجاری که از مناطق دوردست از این منطقه عبور می‌ کردند در آن اقامت نمایند.
“ابوالفضل رنجبر” با ذکر این نکته که دو کاروانسرای قرینه زیبایی خاصی را به منطقه ارزانی کرده بودند افزود: کاروانسرای دیگر هم در آن سوی رود ارس در نظر گرفته شده بود که به خاطر عدم همکاری و مشارکت کشور آذربایجان تخریب شده است.
وی اضافه کرد: این بنا در سال ۱۳۸۱ جزو آثار ملی به ثبت رسیده و در پروسه جهانی شدن آن اقدامات لازم از سوی منطقه آزاد ارس و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی انجام شده است که منجر به دریافت گواهی ثبت جهانی آن گردید و ضروری است تا نگهداری از آن به بهترین شکل ممکن صورت گیرد.
رنجبر اضافه کرد: ارس بیش از ۵۴ اثر تاریخی را در خود جای داده است که قبلاً نیز کلیسای سنت استپانوس به ثبت جهانی رسیده بود و در سال ۱۴۰۰ درخواست ثبت جهانی برای کاروانسرای خواجه نظر توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی به همت وزارت میراث فرهنگی کشور به دفتر یونسکو ارسال نمود که پس از ارزیابی‌ های اولیه، در پاییز ۱۴۰۱ مورد ارزیابی نهایی قرار گرفته و با تلاش همکاران منطقه آزاد در سال ۲۰۲۳ گواهی ثبت جهانی آن ارسال گردید.
این کارشناس حوزه میراث فرهنگی تاکید کرد: گردشگران خارجی قبل از سفر به کشورهای توریست پذیر معمولاً به سایت گردشگری یونسکو جهت شناسایی اماکن تاریخی می‌ پردازند و لذا کاروانسرای خواجه نظر نیز با ثبت جهانی خود در آن سایت، جزو آثار کشورهای دارای اماکن ثبت جهانی قرار گرفته و به مقاصد گردشگری آنها اضافه خواهد شد که می‌تواند منافع اقتصادی و فرهنگی بسیاری را به همراه داشته و به طور حتم درآمدزایی خاصی برای منطقه و کشور پدیدار خواهد کرد.
وی با اشاره به اینکه کاروانسرای خواجه نظر از بدو مرمت سازی توسط سازمان منطقه آزاد ارس و مشارکت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی بیش از ۷۰۰ میلیارد ریال هزینه شده است یادآور شد: هزینه نگهداری ماهانه آن نیز بیش از ۵۰۰ میلیون ریال می‌باشد که سازمان در راستای حمایت از انجمن‌ ها و تشکل‌ های صنایع دستی و میراث فرهنگی آذربایجان شرقی با توافقات مناسب در اختیار آنان قرار داده است که علاوه بر آن با کاربری سفره خانه سنتی، موزه زنده سفال و مرکز اقامتی ضلع شمالی آن قابل ارائه به مسافران داخلی و خارجی می‌ باشد.
رنجبر در پایان اظهارات خود خاطرنشان کرد: منطقه آزاد ارس سالانه بیش از ۵ میلیون گردشگر را پذیراست که ثبت جهانی کاروانسرای خواجه نظر در کنار سایر اماکن تاریخی منطقه و وجود پتانسیل بی‌ نظیر ژئوپارک جهانی ارس به طور حتم می‌ تواند در آینده نزدیک، ارس را به منطقه آزاد و جهانی گردشگری ایران با درآمدزایی و اقتصاد قابل اتکا تبدیل نماید.

نوستالژی آخر

کارشناسان حوزه تاریخ می گویند گویا هنگامی که شاه عباس اول صفوی تصمیم گرفته که جاده ابریشم را به رونق گذشته خود باز گرداند کاروانسراهایی در این جاده احداث یا بازسازی شده اند که هدف آنها ارائه خدمات به کاروانیان بود و یکی از کاروانسرهایی که در این زمان ساخته شد کاروانسرای خواجه نظر بوده است که اکنون نیز عظمت خود در جوار رود ارس را باز می یابد.
به گواه اسناد تاریخی، تارونیه – جهانگرد و بازرگان فرانسوی – که در زمان صفویان به ایران سفر کرده بود در سفرنامه خود به این کاروانسرا اشاره کرده و می نویسد: کاروانسرای خواجه نظر توسط تاجر معتبر جلفا و شخص مورد اعتماد شاه عباس صفوی در حاشیه رود ارس ساخته شده است که به گفته او، در آن زمان دو کاروانسرا در طرفین رودخانه ارس قرار داشته‌ اند که قبل از اتمام ساخت کاروانسراهای قرینه، خواجه نظر از دنیا رفته است.
حال و هوای کاروانسرا بسیار نوستالژیک بوده و با احاطه کوه های سر به فلک کشیده دو سوی ارس چنان منظره جذابی به وجود آمده است که گردشگران را برای ساعاتی مجذوب خود کرده و آنها را برای اتراق وا می دارد و مصالح اصلی بنا نیز با سنگ تراش و آجرهایی که به نظر می رسد از سنگ‌های رودخانه مرزی ارس برای ساخت کاروانسرا استفاده شده است اهمیت آن را دوچندان می کند.
اتاق‌های کاروانسرا در ایوان‌ ها قرار داشته و با توجه به اینکه منطقه جلفا کوهستانی و دارای آب و هوای سرد بوده، دسترسی به اتاق‌ ها نیز توسط راهروهای موجود در ایوان‌ امکان‌ پذیر بوده است لذا ایوان‌ ها دارای پوشش گنبدی شکل با طاق‌های جناقی هستند و طول بنا تقریباً دو برابر عرض آن است که حقیقتاً حس آرامش واقعی را به گردشگر القا می کند تا با شنیدن موسیقی آذربایجانی، بار دیگر به عظمت خدادادی منطقه پی ببرد.

عکسها از: وحید پوررضوی