عصر آزادی آنلاین/ دکتر قدیر گلکاریان
سه کشور ترکیه، آذربایجان و پاکستان دگمه شروع مانور مشترک نظامی را از روز یکشنبه 12 سپتامبر برابر با 21 شهریور زدند و قرار است این مانور تا 20 سپتامبر، یعنی تا 29 شهریور ادامه یابد. نزدیکی و همخوانی مشترکات فرهنگی، نژادی، سیاسی، دینی و زبانی میان جمهوری آذربایجان و ترکیه در کنار اهداف استراتژیک مهم منطقه ای برگزاری چنین مانوری را چندان غیر عادی نشان نمی دهد ولی حضور نیروهای نظامی پاکستان در کنار این دو کشور در مانور نظامی و آن هم تحت عنوان “مانور دوستی سه برادر -2021” موجب شده است که توجه و نگاههای تحلیلی بر این مانور بیشتر شود.
گفتنی است که در 27 ژوئیه سال گذشته، رئیس پارلمان ترکیه، آذربایجان و پاکستان یک سند مشارکت استراتژیک موسوم به “بیانیه باکو” را در پایتخت جمهوری آذربایجان به امضاء رساندند که چارچوب جدیدی برای همکاری سیاسی بین سه کشور محسوب میشود. در این بیانیه وزرای خارجه سه کشور بر عزم راسخ دولت های خود برای کشف راه های توسعه همکاری های سه جانبه تاکید کرده و موافقت نمودند که به طور منظم جلسات سه جانبه برگزار کنند.
نشست دوم وزرای خارجه سه کشور که در ژانویه 2021 در اسلام آباد برگزار گردید، طرفین بار دیگر بر لزوم مفاد بیانیه باکو و همکاریهای سه جانبه تأکید ورزیده بودند. سند 2021 سه جانبه به طور قابل توجهی در بیان حمایت طرفین از تمامیت ارضی یکدیگر و مواضع آنها در درگیری های خود با سایر کشورها صراحت بیشتری داشت. در همین راستا شاهد بودیم که پاکستان از مواضع جمهوری آذربایجان در مناقشه قره باغ حمایت کرد و تمایل خود برای بازسازی مناطق آزاد شده قره باغ را هم نشان داد. به مثابه همین، جمهوری آذربایجان نیز از مواضع پاکستان در درگیری بر سر جامو و کشمیرپشتیبانی کرده و خواستار قطعنامه ای در پی قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد شد. در همین حال، هر دو کشور از مواضع ترکیه در منازعات و اختلافات موجود در شرق مدیترانه و به ویژه قبرس و اژه دفاع کرده و بر اساس قوانین بین المللی در کنار ترکیه جبهه گرفتند. به عبارتی روشن، سه کشور آنچه را تعهد کرده اند به وجه مناسبی انجام داده و می دهند. انجام مانور مشترک سه جانبه نیز در راستای اهداف مشترکشان بوده و تعریف میشود. هر سه کشور تا به امروز طیف وسیعی از برنامه ها و ابتکاراتشان را برای تقویت روابط مشترک ارائه کرده اند.
با اینحال در آستانه برگزاری مانور مشترک، سه طرف محتاطانه تأکید کرده اند که اقدام مشترک نظامی آنها صرفاً گامی در رسیدن و تثبیت صلح در منطقه است و اتحادی علیه هیچ دولت یا گروه دیگری نمی باشد. لیکن باید گفت که وسعت نظامی و سیاسی همکاری آنها با توجه به اینکه افزونتر از حوزه همکاریهای مشترک اقتصادی است، تا حدودی توجه شبهه برانگیز تحلیلی را موجب میشود.
اگر سطح مبادلات پاکستان با ترکیه را در سال گذشته که در حدود 800 میلیون دلار بود در نظر بگیریم و در عین حال سطح مبادلات اقتصادی- تجاری آن کشور با جمهوری آذربایجان را هم که کمتر از 14 میلیون دلار است، مد نظر قرار دهیم، به آشکار معلوم میشود که ترجیح بندی و اولویت اقتصادی و تجاری میان سه کشور چندان برجسته نمی نماید. بنابراین تمایلات این سه کشور به همکاریهای مشترک و عمیق طبیعتاً در سایر حوزه هاست. بطوریکه در جنگ 44 روزه میان آذربایجان با ارمنستان برای آزاد سازی اراضی قره باغ، پاکستان و ترکیه، فناوریهای مدرن نظامی خود را به آذربایجان ارائه دادند و بستر موفقیت اجتناب ناپذیر آذربایجان را در این مناقشه فراهم آوردند. بنابراین، انجام مانور مشترک را باید از این منظر معنا کرد و تصادفی نخواهد بود که ادامه گسترده تر میان سه کشور را در آینده شاهد باشیم.
اگرچه آذربایجان در رزمایش های نظامی دیگری شرکت می کند و محدود به ترکیه یا پاکستان نیست، ولی همکاری دفاعی سه جانبه پدیده جدیدی برای این سه شریک محسوب می شود. آن هم در شرایطی که تحولات گسترده ای در شمال قفقاز میان روسیه – گرجستان، یا آسیای جنوبی و مرکزی همچون افغانستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان و حتی خاورمیانه در حال وقوع است. بنابراین، آنها هر چند مدعی هستند که در جهت گسترش و تشدید بیشتر روابط در چارچوب منافع مشترک عمل کرده و تمرینات نظامی سه جانبه ای را برگزار می کنند، اما به نظر میرسد همکاری دفاعی بین سه کشور می تواند به همکاری در زمینه تولید فناوری نظامی و حتی اقدام مشترک برای مداخله در معادلات و توازن قدرت منطقه ای هم پیش برود.
شایان ذکر است که جمهوری آذربایجان در یک دهه گذشته به خوبی همکاریهای قوی با شرکای استراتژیک خود به صورت سه جانبه شکل داده است که در راستای اهداف استراتژیک آن کشور می باشد. به طوری که همکاریهای سه جانبه میان آذربایجان- ترکیه- پاکستان، آذربایجان- ترکیه- گرجستان و آذربایجان- ترکیه- ترکمنستان را میتوان نام برد. دولت جمهوری آذربایجان بعید نیست که بتواند با توجه به اهداف راهبردی خود همکاریهای سه جانبه ای همچون آذربایجان- ترکیه- اسرائیل و یا آذربایجان- ترکیه- اوکراین را نیز بسترسازی کند.
بدیهی است که هر چند گامهای رو به جلو از سوی آذربایجان و سایر کشورها در همسایگی ایران میتواند بر اساس اهداف و منافع آنها باشد، ولی توجه به رویکرد آن کشورها در برنامه ریزی اهداف راهبردی میان مدت و بلند مدت ایجاب می کند که ایران هم از آمادگی های لازم در رقابتهای منطقه ای برخوردار باشد. هر کشوری و بالاخص آذربایجان بعد از سالها حق دارد از قدرت انعطاف پذیری به موقع در برابر تحولات ژئوپلیتیک برخوردار باشد تا بتواند به موقع پاسخ بدهد. لذا معنای اجرای مانور سه جانبه را باید در همین راستا معنا کرد.
نتیجه اینکه، هر سه کشور ترکیه، آذربایجان و پاکستان در صدد آن هستند که با مشارکت چند جانبه دارای پتانسیل عملکردی باشند. به ویژه که اتحاد استراتژیک و مشترک میان ترکیه و آذربایجان خود ضامن رسیدن آن دو کشور به اهداف منطقه ای خود و تأثیر گذار بر روند مناسبات با سایر کشورهاست.
