عصرآزادی آنلاین/ قدیر گلکاریان، مدرس روابط بین الملل Near East University
همانطور که در خبرها آمده است، ایران و روسیه روز چهارشنبه یک قرارداد مهم مواصلاتی در زمینه تکمیل پروژه راه آهن رشت – آستارا را امضا کردند. این قرارداد بخشی از کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب است که دو کشور با هند برای رقابت با کانال سوئز توسعه می‌دهند. آیا به راستی ایران خواهد توانست با تکمیل این پروژه رقیب اصلی منطقه ای شود؟ در شرایطی که هنوز عرصه دیپلماسی میان ایران و جمهوری آذربایجان هر از گاهی با بادهای مخرب همراه است، این پروژه به نتیجه خواهد رسید؟ روسیه در حل تنش میان دو کشور چه برنامه هایی می تواند داشته باشد؟
اینها سئوالاتی هستند که در کنار عقد قرارداد حجیم بین ایران و روسیه ذهن بسیاری از ناظران مسایل سیاسی منطقه ای را به خود مشغول می دارد.
قرارداد 1.6 میلیارد دلاری برای ساخت خط آهن به طول 162 کیلومتر (100 مایل) بین شهر رشت ایران در دریای خزر و آستارا در مرز آذربایجان سرانجام امضاء شد. در گزارشات حاصل از رسانه های داخلی و خارجی آمده از کم و کیف این قرارداد چندان اطلاعاتی به بیرون درز نکرده است و خبرگزاریهای داخلی از امضای قرارداد بین مهرداد بذرپاش، وزیر راه و ترابری کشورمان با ویتالی ساولیف، همتای روس خود طی ویدئو کنفرانس اخبر دادند.
گزارش خبرگزاری های روسی از جمله اسپوتنیک هم حاکی است، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در این کنفرانس امضای قرارداد مذکور را رویدادی بزرگ برای تجارت و امنیت منطقه، پروژه ای مهم برای کل زیرساخت‌های حمل‌ونقل جهان و اقدامی در توسعه مناسبات چند جانبه بین ایران و روسیه دانسته است. در همین حال خبرگزاری رسمی روسیه موسوم به تاس هم روز چهارشنبه طی یادداشتی اعلام نظر کرده و می نویسد که: “ایران و روسیه به طور مشترک توسعه این پروژه را تأمین خواهند کرد. این پروژه خواهد توانست رقیب مهمی در زمینه تجارت در برابر کانال سوئز باشد.”
همانطور که می دانیم ایران در مسیری از مختصات جغرافیای سیاسی و استراتژیک قرار دارد که جهان غرب را به شرق و دنیای جنوب را به شمال از طریق دو دریای مهم استراتژیک (خلیج همیشه فارس و دریای عمان در کنار دریاچه خزر) وصل می کند. یعنی شاهراه اصلی تجارت مقرون به صرفه از مسیر ایران و دو کریدور شمال- جنوب و جاده تاریخی ابریشم می گذرد. هر چند بازیگران متعدد منطقه ای و فرا منطقه ای سعی دارند برای تسهیل در امر تجارت و رونق اقتصادی مسیرهای مواصلاتی موازی را ایجاد کنند و در این میان چین و ترکیه از عمده طراحان این پروژه ها هستند ولی در این بین برخی از دشمنان و رقبای نمک نشناسی هم در منطقه وجود دارند که مترصد فرصتهایی هستند تا از آب گل آلود ماهی بگیرند. از این رو وجود بحران سیاسی و دیپلماتیک میان ایران با سایر کشورها همیشه به نفع اهداف رقابتی آنهاست.
لود کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب یک شبکه ریلی، جاده ای و کشتی است که روسیه را به هند متصل می کند. هدف این شبکه افزایش تجارت بین کشورهای مربوط به این خط ترانزیتی است. روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان، ایران و هند بخشی از این کریدور هستند. این مسیر بین دو کشور روسیه و ایران از طریق جاده است و پس از آن به یک مسیر دریایی به هند تبدیل می شود.
چندین سال است که سیاست گذاران راهبردی کشورمان بارها این کریدور را بسیار مهم تلقی کرده و علاوه از موهبت های اقتصادی و تجاری این مسیر، از تضمین امنیت و توسعه روابط سیاسی بین ایران با کشورهای درگیر با این مسیر نیز بحث ها کرده اند. اکنون روسیه این مسیر را فراتر از آن دانسته و به عنوان جایگزینی برای کانال سوئز معرفی میکند. بر اساس گزارش های موجود، حمل و نقل در طول کریدور بین روسیه و هند از طریق قزاقستان، ترکمنستان و ایران از سال گذشته آغاز شده است.
خبرگزاری تاس روسیه در یادداشت خود در روز چهارشنبه اذعان می دارد که راه آهن رشت – آستارا بخش‌های زمینی از پیش موجود این کریدور را به هم متصل میکند و تکمیل آن چهار سال طول خواهد کشید. اما این مدت در کنار اهمیت استراتژیک مسیر تحمل چهار سال را هموارتر می سازد. در این یادداشت بر اهمیت مسیر اشاره شده و می نویسد که: ایران و روسیه سال‌ها برای تقویت تجارت از جمله از طریق کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب تلاش کرده‌اند. اخیراً، دو کشور برای دور زدن تحریم های ایالات متحده در تلاش های خود برای ارتقای تجارت دوجانبه تلاش کرده اند.
البته در این میان به فهرستی از تحولات تجاری ایران و روسیه تنها در یکسال اخیر هم اشاره کرده است که برای روشن شدن قضیه جهت خوانندگان توجه به آنها پرفایده است:
در ژوئن 2022: ایران و روسیه تفاهم نامه ای را برای ایجاد مراکز تجاری متقابل در تهران و سن پترزبورگ امضا کردند.
در اوت 2022: ایران اعلام کرد که استفاده از واحد پول خود، ریال و روبل روسیه را برای تجارت دوجانبه آغاز کرده است. این اقدام بخشی از تلاش برای کاهش وابستگی به دلار آمریکا برای تجارت است.
در ژانویه 2023: ایران و روسیه قرارداد پیام رسانی مالی بین بانک های مربوطه خود به جای سوئیفت امضا کردند. زیرا بانک‌های هر دو کشور به دلیل تحریم های آمریکا و اروپا از ارتباط بین المللی پیام رسانی بین بانکی منع شده اند.
در ماه مه 2023: بلاروس و روسیه قراردادی به ارزش 497 میلیون دلار برای واردات خودرو از خودروساز ایرانی سایپا امضا کردند.
و در همین ماه تفاهم نامه همکاری برای اجرای پروژه تکمیل راه آهن رشت- آستارا بین روسیه و ایران به امضاء رسید.
بنابراین با توجه به رخدادهای مهم سیاسی- اقتصادی قید شده در بالا مشخص است که کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب میتواند با کانال سوئز رقابت کند. این ادعایی اغراق آمیز نیست. با اینکه این رقابت و میدان داری بسی سخت خواهد بود ولی اگر نهادهای بیشتری شروع به استفاده از آن کنند و تنش های موجود به هر شکلی پایان یابد، یقیناً آرزوی بعیدی نخواهد بود. تا آنجا که مشخص است، کانال سوئز در حال حاضر حدود 12 درصد تجارت جهانی را شکل می دهد.
هر چند برخی تمایل ایران به سمت روسیه و چین را به دلایل بینش رمانتیسی بر نمی تابند ولی شرایط واقع گرایانه ایجاب می کند که روابط بین ایران با دو قدرت بلوک شرق در شرایط کنونی توسعه یابد. همانطور که مشخص است روابط ایران و روسیه در حوزه نظامی نیز تقویت شده و اخیراً دریاسالار نیکلای یومنوف، فرمانده نیروی دریایی روسیه برای گفتگو با همتای ایرانی خود، شهرام ایرانی، به ایران سفر کرد. این به دنبال سفر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران به مسکو در ماه مارس برای گفتگو درباره همکاری های نظامی صورت گرفت.
خرید جنگنده های پیشرفته سوخو از روسیه و استفاده آن در نیروی هوایی ایران در جای خود بر قدرت بازدارندگی نظامی- دفاعی ایران کمک می کند. این جنگنده ها رقیبی بر پیشرفته ترین جنگنده های کنونی ایالات متحده محسوب می شوند. در عین حال روی پای خود ایستادن ایران در زمینه نظامی و تولید و گسترش دانش فضایی، موشکی در کنار توانمندی هسته ای از جمله حرکات تهاجمی ایران در صفحه شطرنج سیاسی- امنیتی بین المللی است که میتواند مانع از کیش و مات شدن ایران در شرایطی شود که تمام تلاش ها در تضعیف قدرت ایران از سوی کشورهای متخاصم با همکاری رقبای ایران شود.
از این رو، عقد چنین تفاهم نامه ای را باید به فال نیک گرفت و برای درک شرایط سیاسی و بین المللی ایران بیش از تفکر احساسی بهتر است با عینک واقع بینی شرایط حساس کشور را ارزیابی کرد. چرا که این گامها نه تنها برای شرایط کنونی که برای آینده کشورمان بسیار بسیار مفید است.
