عصرآزادی آنلاین / بهزاد مهدی زاده
میراث جهانی بازار تبریز و میراث ملی ربع رشیدی؛ چالش ها و رویکردها
دورۀ دکترای باستان شناسی، دانشگاه اژه، ازمیر
در قوانین میراث فرهنگی محوطة باستانی به مکان های تاریخی گفته می شود که دارای قدمت زیاد حداقل صد ساله و ارزش فرهنگی-تاریخی باشند. اگر محوطه ای ارزش تاریخی بسیار زیادی داشته باشد می توان آن را به عنوان اثری ملی ثبت کرد. در این میان وزارت میراث فرهنگی از بین محوطه های ثبت ملی شده تعدادی را به عنوان پایگاه میراث فرهنگی مشخص می کند تا از طریق این پایگاه مطالعات باستان شناختی و متعاقبا مرمتی بر روی محوطۀ مذکور به صورت مستمر و تمام وقت هدایت شود. بنابراین همان طور که می بینیم ارزش و اهمیت همۀ محوطه ها به لحاظ علمی و حقوقی یکسان نیست. هر چه ارزش علمی محوطه ای بیشتر باشد، جایگاه حقوقی آن نیز ارتقا یافته و در سطح کلان مطرح خواهد شد. در شهر تبریز ده ها محوطۀ باستانی وجود دارد که اکثرا در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده اند که خانه های تاریخی و مساجد تاریخی در زمرة آنها هستند و برخی نیز مثل بازار تاریخی تبریز علاوه بر ثبت ملی، به عنوان پایگاه میراث جهانی یونسکو بوده و در فهرست سازمان یونسکو ثبت جهانی شده اند. فرق بین محوطه های ثبت ملی و محوطه های ثبت جهانی در این است که اولا شرایط حفظ و نگهداری محوطه های ثبت ملی آسانتر از محوطه های ثبت جهانی می باشد و تفاوت دوم در این است که بر محوطه های ثبت جهانی علاوه بر وزارت میراث فرهنگی، سازمان بین المللی یونسکو نیز نظارت مستمر دارد. لذا در خصوص محوطه های ثبت جهانی چنانکه محوطه ای استانداردهای حفظ و احیاء را رعایت نکند خطر این وجود دارد که آن محوطه از فهرست میراث جهانی یونسکو خارج شده و به محوطه ای صرفا ثبت ملی شده تنزل رتبه پیدا کند. بنابراین بازار تبریز تنها محوطه ای در شهر تبریز است که ثبت جهانی شده است و لزوما باید طبق استانداردهای جهانی و اصول مرمت و حفاظت سازمان یونسکو حفظ و نگهداری شود.
در این میان برخی محوطه ها به دلیل غنای تاریخی شان علاوه بر ثبت ملی به عنوان پایگاه ملی میراث فرهنگی نیز ثبت می شوند که نمونه ی این نوع محوطه ها در تبریز مجموعۀ ربع رشیدی است که قدمت آن به دورۀ ایلخانی می رسد. این گونه محوطه ها به این دلیل به عنوان پایگاه ملی ثبت می شوند که نیازمند انجام مطالعات مستمر باستان شناختی و مرمتی هستند، تا اگر پیشرفت کار در این حوزه ها به حد استاندارد رسید، جهت ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو نامزد شوند. لذا مسئولیت حفاظت، مرمت و مطالعات محوطه های ثبت ملی با ادارات کل میراث فرهنگی استان ها بوده، ولی مسئولیت پایگاههای ملی و جهانی با معاونت میراث فرهنگی وزارتخانه می باشد که سیاست این وزارتخانه نیز از قدیم بر این اساس بوده است که مسئولیت ادارة پایگاه ها را به طور نیابتی به پژوهشگران ذیصلاح بومی همان منطقه می سپارد که البته می بایست کادر رسمی وزارتخانه بوده باشند. البته در سال های اخیر در برخی پایگاههای ملی و جهانی طبق توافق نامه ای این مسئولیت به گروه های باستان شناسی دانشگاه ها سپرده شده است تا به صورت علمی تر و آکادمیک تر کار مطالعات، حفاظت و مرمت پایگاه ها انجام شود که پایگاه ملی سیلک کاشان و اوجان (در بستان آباد) نمونه ای از اینها است.
در شهر تبریز ما دو پایگاه ملی و جهانی داریم که بازار تاریخی تبریز ثبت جهانی بوده و پایگاه ربع رشیدی ثبت ملی می باشد. این دو محوطه به لحاظ مطالعات باستان شناسی و مرمتی از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در عین حال نمادی از تاریخ کهن شهر تبریز محسوب می شوند. لذ از آنجا که رویکرد ادارات کل میراث استان ها در پیشبرد امور این نوع بناها بسیار مهم بوده، نیاز است به عملکرد اداره کل میراث استان آذربایجان شرقی در خصوص وضعیت این دو پایگاه اشاره شود:
پایگاه جهانی بازار تاریخی تبریز که در سال 1354 در فهرست آثار ملی و در سال 1389 در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید که 27 هکتار مساحت دارد و به عنوان یک بلوک شهری و کامل‌ترین سازمان اجتماعی در بین بازارهای ایران و حتی عالم اسلام، در مرکز بافت تاریخی- فرهنگی شهر تبریز قرار گرفته است. با نگاه به کارهای انجام شده در پایگاه جهانی بازار به نظر می رسد اقدامات مدیریتی که در دهه های گذشته انجام شده است، بدون نظارت کافی در مرمت ها و دخل و تصرف مالکین و خیابان کشی ها توسط شهرداری بوده که این امر بر کالبد و ساختار این مجموعه تأثیر منفی گذاشته است و ادارۀ کل میراث فرهنگی استان می بایست دقت و توجه بیشتری به این مجموعۀ بی نظیر فرهنگی-تاریخی داشته باشد که خوشبختانه چهارچوب حقوقی لازم در قانون نیز برای این امور پیش بینی شده است و تنها حلقۀ مفقوده کار میدانی بیشتر میراث فرهنگی در این حوزه می باشد. خصوصا بحث گازکشی به مغازه ها یکی از موارد چالش برانگیز است که لازم است از این امر جلوگیری به عمل آید، چرا که نقض آشکار قوانین یونسکو محسوب می شود و می تواند جایگاه بازار در نزد یونسکو را به مخاطره بیاندازد. مورد دیگر در بازار لزوم پیش بینی یک سیستم حریق سرتاسری است که بتواند کل مجموعه را پوشش دهد و در اولین لحظه وقوع آتش سوزی مداخلات لازم را انجام داده و از بروز فاجعه جلوگیری به عمل آورد.
در خصوص پایگاه ثبت ملی ربع رشیدی باید گفت که این مجموعه با داشتن تاریخی 800 ساله متأسفانه مورد بی توجهی کامل مسئولین ذیربط قرار گرفته است. با توجه به اینکه مسئولیت حفاظتی این مجموعه بر عهدۀ معاونت میراث فرهنگی استان گذاشته شده است، لذا تاکنون معاونت مذکور تمایلی به انجام مطالعات باستان شناختی و مرمتی گسترده در این محوطه تاریخی از خود نشان نداده است و اندک مطالعات انجام شده به لطف فعالیتهای داوطلبانة متخصصان دانشگاه هنر اسلامی تبریز بوده است. محوطه ای به این قدمت قطعا در هر جای دیگر ایران بود با تلاش شبانه روزی احیاء می شد. ولی در استان ما متأسفانه این رغبت و آینده نگری در مسئولان میراث فرهنگی دیده نمی شود. لذا این نقص و کم کاری نیازمند ورود دیگر دستگاه های بالادستی مثل استانداری محترم و فرمانداری به این مسئله است، چرا که ربع رشیدی تبلور تاریخ، فرهنگ و گذشته پرافتخار این شهر است و لازم است مسئولین مربوطه با هماهنگی و یکدلی نسبت به تدوین و اجرای طرح بلندمدت کاوش، پژوهش و مرمت این مجموعه فاخر اقدامات عملی با رویکردی کاملا علمی انجام دهند. در این خصوص می توان از توانمندی ها و ظرفیت های شهرداری کلانشهر تبریز نیز بهره گرفت.
