عصرآزادی آنلاین/ قدیر گلکاریان، مدرس روابط بین الملل Near East University
– و این چه معنایی برای سیستم غذایی جهانی دارد!
قرارداد اجازه انتقال و صادرات غلات روسیه و اوکراین که برای ثابت نگه داشتن قیمت جهانی مواد غذایی و جلوگیری از قحطی حیاتی با ابتکار ترکیه منعقد شده و در مدت نزدیک به یک سال و اندی گذشته توانسته بود احتمال بروز قحطی غلات در سطح بین المللی را مانع شود، اکنون با امتناع روسیه از رعایت این قرارداد، زمینه برای بروز خطرات در سیستم غذایی جهانی فراهم شده است. در واقع آرامش و ثبات در بازار مواد غذایی در حال فروپاشی است.
در 17 ژوئیه 2023 (26 تیرماه 1402)، روسیه اعلام کرد که از قرارداد یکساله خارج می‌شود که به محموله‌های غلات و سایر مواد غذایی اجازه می‌داد از محاصره دریایی روسیه در دریای سیاه عبور کنند. و بدتر از آن، روسیه طی دو روز آینده بندر غلات اوکراین اودسا را به شدت بمباران کرد و بیش از 60000 تن غلات را از بین برد. در نتیجه، قیمت مواد غذایی افزایش یافته است و قیمت گندم، ذرت و سویا در اروپا، خاورمیانه و جاهای دیگر همگی سر به فلک کشیده اند.
برای درک قضیه لازم می دانم که اشاره به مفاد و اهمیت معامله و یا قرارداد صادرات غلات از بنادر جنوبی اوکراین و سواحل دریای سیاه اشاره کنم.
آنا ناگورنی متخصص در زنجیره های تامین غذایی و رئیس هیئت مدیره مدرسه عالی اقتصاد شهر کیف در اوکراین بعد از بمباران انبار غلات اوکراین در مصاحبه تلویزیونی که از شبکه های معتبر پخش گردید و نکته نظرات ایشان بیش از پیش موجب نگرانی جامعه جهانی شد، توضیح داد که “غلات اوکراینی چقدر برای تغذیه جهان اهمیت دارد و چرا دریای سیاه مسیری حیاتی برای رساندن آن به افرادی است که به آن نیاز دارند. آنگونه که ثابت شده است، اوکراین از دیرین ایام بخش مهمی از زنجیره غذایی جهانی را تأمین می کرد و نه تنها بسیاری از کشورها از محصولات آن کشور بهره می بردند، در عین حال اوکراین سبد نان اروپا نامیده می شد و تأمین کننده عمده گندم، جو، محصولات آفتابگردان و ذرت به اروپا و همچنین کشورهای در حال توسعه مانند خاورمیانه، شمال آفریقا و چین محسوب می شده است. امتناع روسیه از اجازه دادن به صادرات غلات به سایر کشورها از بنادر اوکراین در دریای سیاه در حقیقت واکنش آنی و عملی در برابر فشارهای اتحادیه اروپاست که با حمایت های خود دولت کیف را مورد حمایت تسلیحاتی و مالی قرار می دهند. از این رو امکان ندارد که به این زودی ها این مسأله حل شود و روسیه دست از خصومت و ممنوعیت خودش در صادرات غلات دست بکشد.”
گفتنی است که بیش از 400 میلیون نفر قبل از حمله روسیه به اوکراین در فوریه 2022 به مواد غذایی از اوکراین متکی بودند. یکی از دلایل اصلی این بوده است که اوکراین تقریباً یک سوم حاصلخیزترین خاک جهان را دارد که به نام چرنوزم یا خاک سیاه شناخته می شود. قبل از جنگ، اوکراین می‌توانست برای ارسال غلات به بازارهای نزدیک در خاورمیانه و آفریقا به دسترسی تمام سال خود به بندرهای بدون یخ در دریای سیاه تکیه کند. اما با آغاز جنگ روسیه و اوکراین نخستین بخشی که صدمه دید و موجب نگرانی جامعه جهانی شد، همانا احتمال قحطی در سراسر جهان بود.
سازمان ملل متحد در گزارش اخیر خود اعلام کرد که از سال 2019 تا 2022، بیش از 122 میلیون نفر به دلیل ترکیبی از تأثیرات تغییرات آب و هوایی، همه‌گیری کووید-19 و جنگ در اوکراین به گرسنگی کشیده شده‌اند. سایر محققان معتقدند گرسنگی جهانی به بالاترین حد خود از اوایل دهه 2000 رسیده است.
از فوریه تا ژوئن 2022، حداقل 25 میلیون تن غلات اوکراینی که برای بازارهای جهانی در نظر گرفته شده بود، به دلیل محاصره دریایی روسیه در اوکراین محصور ماند و باعث افزایش قیمت مواد غذایی در سطح بین المللی شد.
اما ترکیه در اقدامی قابل تقدیر طرفین را ملزم به رعایت اصول انسانی و امضای معامله و قرارداد صادرات غلات کرد. سازمان ملل و ترکیه در 22 ژوئیه 2022 میانجی‌گری کردند که محصولات غذایی و غلات روسیه و اوکراین از طریق بنادر جنوبی دریای سیاه و داخل مرزهای اوکراین به سایر بنادر جهانی صادر شود. این معامله و قرارداد به طور رسمی به عنوان قراردادغلات دریای سیاه با اوکراین و روسیه شناخته می‌شود.
این توافقنامه اجازه عبور امن محصولات کشاورزی از اوکراین از سه بندر در دریای سیاه، از جمله بزرگترین بندر بنام اودسا را می داد. در حالی که قرارداد اولیه قرار بود 120 روز طول بکشد، از آن زمان تاکنون چندین بار تمدید شده است. اوکراین از اوت 2022 بیش از 32 میلیون تن محصولات غذایی را از طریق دریای سیاه صادر کرده است. برنامه جهانی غذا، بزرگترین آژانس بشردوستانه جهان، 80 درصد گندم خود را از اوکراین خریداری کرده است. اتیوپی، یمن، افغانستان و ترکیه بزرگترین دریافت کنندگان محموله های بشردوستانه بوده اند. سازمان ملل تخمین زده است که توافق غلات باعث شده است که قیمت مواد غذایی بیش از 23 درصد از مارس 2022 کاهش پیدا کند.
مقدار غلات ارسال شده در ماه قبل از لغو قرارداد در ژوئیه 2023 (تیر ماه سالجاری) کاهش یافته بود.به طوری که از اوج 4.2 میلیون تن متریک در اکتبر به حدود 2 میلیون تن در ژوئن تنزل کرده است. این در درجه اول به دلیل کاهش سرعت در تعداد بازرسی هایی است که روس ها قبل از خروج کشتی ها از دریای سیاه انجام داده بودند.
مشکل دیگر به طور کلی مربوط به کاستی در میزان تولید است. انتظار می رود اوکراین در فصل جاری نسبت به قبل از جنگ، 31 درصد کمتر از میزان رایج در تولید گندم، جو، ذرت و سایر محصولات تولید داشته باشد. این گمانه زنی قبل از تخریب یک سد کلیدی اوکراینی و زیر آب رفتن مزارع مطرح گردید.
چرا دریای سیاه برای صادرات اوکراین بسیار مهم است؟
آنچه غیر قابل انکار است این که بندرهای دریای سیاه راهی مطمئن و حیاتی برای خروج غلات اوکراینی به جهان هستند. قبل از جنگ، 90 درصد از صادرات محصولات کشاورزی اوکراین و حتی خود روسیه از طریق دریای سیاه حمل می شده است. در حالی که اوکراین غلات و سایر موادغذایی خود را از طریق زمین و از طریق اروپا ارسال می کرد، انجام این کار هزینه بسیار بیشتری داشت و نسبت به صادرات دریایی زمان بیشتری می برد. اما هزینه های حمل و نقل از طریق جاده ای به دلیل جنگ در نتیجه احتمال انفجار مین ها، تخریب زیرساخت های کشاورزی و سایر چالش ها افزایش یافت و مسیر دریایی تنها گزینه محسوب گردید. بعد از یک سال از آرامش لازم در صادرات غلات سرانجام روسیه از توافق خارج شد. اما چرا چنین اقدامی از سوی روسیه به مرحله عمل رسید جای سوال دارد.
البته روسیه پیش از این تهدید کرده بود که از این توافق خارج خواهد شد، اما هر بار ترجیح داده است که در آن باقی بماند. اما در 17 ژوئیه 2023 اعلام کرد که تمایلی به ماندن در این معامله ندارد مگر اینکه خواسته هایش برای ارسال بیشتر مواد غذایی و کود خود برآورده شود. لازم به ذکر است که روسیه یکی از تولید و صادر کنندگان کود گیاهی و زراعی مانند اوره و سایر مشتقات است که به دلیل تحریم های آمریکا و اتحادیه اروپا با رکود شدیدی روبرو شده است. به همین خاطر روسیه شرط گذاشته که اگر قرار است غلات مورد نیاز جامعه جهانی طی این معامله تأمین و صادرات آن تسهیل شود، باید صادرات کود زراعی نیز از روسیه از تحریم ها خارج شود. طی دو روز بعد از این اعلام نظر، هیچ پاسخی از سوی اتحادیه اروپا و یا ایالات متحده داده نشد و روسیه دست به حمله به بندر اودسا زد و با هواپیماهای بدون سرنشین و موشک به یکی از بزرگترین حملات خودش دست یازیده و انبار غلات اوکراین را از بین برد. روسیه همچنین اعلام کرد که هر کشتی در دریای سیاه که به مقصد یک بندر اوکراینی باشد، یک هدف نظامی قانونی تلقی خواهد شد و مورد بمباران قرار خواهد گرفت.
این امر باعث شد که قیمت کالاهای حیاتی مانند گندم و ذرت افزایش یابد و باعث ایجاد عدم اطمینان گسترده و نگرانی جهانی در مورد گرسنگی شود. قیمت آتی گندم شیکاگو، یک معیار جهانی، از زمان خروج روسیه از این معامله، حدود 17 درصد افزایش یافته است. در حالی که روسیه پس از تهدیدهای قبلی قرارداد را تمدید کرده بود، این بار ممکن است متفاوت عمل کند. حملات روسیه خسارت زیادی به اودسا وارد کرد که ممکن است توانایی اوکراین را برای صادرات از طریق بندر در آینده به شدت محدود کند.
بالشخصه معتقدم که ولادیمیر پوتین، با این عمل جایگاه اندک ارزشی خود را از دست خواهد داد. زیرا در شرایطی که جهان با گرسنگی فزاینده غذا روبرو هستند، اکنون قضیه مانع شدن از صادرات غلات را به سلاح تبدیل کرده و نه تنها اتحادیه اروپا و ایالات متحده که تمامی جهان و مخصوصاً کشورهای فقیر را تحت فشار و قحطی غذایی قرار داده است. این رخداد منفی به درجه ای کشورمان را نیز دستخوش تحولات ناخواسته غذایی خواهد کرد. فقط امیدوارم حسن نیت غالب شود و به نحوی اجازه داده شود صادرات حیاتی اوکراین ادامه یابد.
